"Το πλοίο των τρελλών" στην ποίηση και τη ζωγραφική της Αναγέννησης

•  Εισαγωγικό παράθεμα: Το μοτίβο του πλοίου των τρελλών την εποχή της Αναγέννησης
• "Το πλοίο των τρελλών" (Das Narrenschiff) του Sebastian Brant (Σεμπάστιαν Μπραντ) 
• "Τα πλοία των τρελλών [γυναικών]" (Stultiferae naves) του Josse Bade (Γιόσσε Μπάντε) 
• "Το μπλε καράβι" (Blauwe Schute) του Jacob van Oestvoren (Γιάκομπ βαν Ουστβόρεν) 
• "Το πλοίο των τρελλών" του Ιερώνυμου Μπος 
•  Το πλοίο των τρελλών στην "Ιστορία της τρέλλας" του Μισέλ Φουκώ

"Stultifera Navis" (Το πλοίο των τρελών)

• Το μοτίβο του πλοίου των τρελλών στην ποίηση και την εικονογραφία της Αναγέννησης (παράθεμα από το έργο του Μ. Φουκώ)

       Στὸ φανταστικὸ τοπίο τῆς ἀναγεννησιακῆς τέχνης ἕνα νέο θέμα κάνει τὴν ἐμφάνισή του· σύντομα θὰ κερδίσει μιὰ θέση σημαντική· εἶναι τὸ θέμα τοῦ Πλοίου τῶν Τρελλῶν: τὸ παράξενο μεθυσμένο καράβι ποὺ πλέει στὰ ἤρεμα ποτάμια τῆς Ρηνανίας καὶ στὰ φλαμανδικὰ κανάλια. Τὸ Narrenschiff εἶναι προφανῶς μιὰ φιλολογική σύνθεση, πιθανὸ δάνειο ἀπὸ τὸ παλιὸ ἔπος τῶν Ἀργοναυτῶν ποὺ ξαναζωντάνεψε, βρῆκε νέο σφρίγος καὶ κύρος ἀνάμεσα στὰ μεγάλα μυθολογικὰ θέματα καὶ κατάκτησε τὴν εἰκονογραφία τῆς Βουργουνδίας. Ἔτσι καθιερώθηκε στὴν τέχνη της ἡ σύνθεση τούτων τῶν καραβιῶν, ποὺ τὸ πλήρωμά τους, ἀπαρτισμένο ἀπὸ φανταστικοὺς ἥρωες, ἠθικὰ πρότυπα ἤ διάφορους κοινωνικοὺς τύπους, ἐπιβιβάζεται γιὰ ἕνα μεγάλο συμβολικὸ ταξίδι ποὺ θὰ τοὺς ἀποφέρει [...] τὴ δυνατότητα νὰ γνωρίσουν τὸ πεπρωμένο τους καὶ τὴν ἀλήθεια τους. 

       [… στις συνθέσεις αὐτές συγκαταλέγεται] το Blauwe Schute τοῦ Jacob van Oestvoren, τὸ Narrenschiff τοῦ Brandt  καὶ τὸ ἔργο τοῦ Josse Bade, Stultiferae naviculae scalpae futuarum mulierum. Ὁ πίνακας τοῦ Ἱερώνυμου Bosch βέβαια κι αὐτὸς ἀνήκει σ᾿ ὅλο τοῦτο τὸ κύμα τοῦ ὀνείρου.
      […] τὸ Narrenschiff […] εἶχε καὶ πραγματικὴ ὑπόσταση, γιατὶ τέτοια πλοῖα ποὺ μετέφεραν ἀπὀ τὴ μιὰ πόλη στὴν ἄλλη τὸ φορτίο τους ἀπὸ τρελλοὺς, ὑπῆρξαν στὴν πραγματικότητα.  Ἐκείνη τὴν ἐποχὴ οἱ τρελλοὶ εὔκολα ἀναγκάζονταν νὰ ζήσουν μιὰ ζωὴ περιπλανώμενου. Οἱ πόλεις πρόθυμα τοὺς ἀπόδιωχναν ἔξω ἀπ᾿ τὰ τείχη τους…

 (Μισέλ Φουκώ, "Ιστορία της τρέλας στην Κλασική εποχή")  
 

• "Το πλοίο των τρελλών" του Sebastian Brant

Πατήστε ΕΔΩ για να ανοίξει η ενότητα σε ξεχωριστό παράθυρο

    Το 1494, την ημέρα του καρναβαλιού, εκδόθηκε στη Βασιλεία "Το πλοίο των τρελλών" (Das Narrenschiff)[1], το σημαντικότερο έργο του γερμανόφωνου Αλσατού λογίου Σεμπάστιαν Μπραντ (Sebastian Brant ή Brandt, 1457-1521).[2] Πρόκειται για ένα εκτενές σατιρικό και ηθικοδιδακτικό ποίημα 7000 περίπου στίχων, γραμμένο σε ιαμβικούς οκτασύλλαβους στη δημώδη γερμανική γλώσσα της εποχής. Κατά τον 16ο αιώνα υπήρξε το πιο πολυδιαβασμένο (μετά την Αγία Γραφή) βιβλίο όχι μόνον στη Γερμανία αλλά και σε άλλες δυτικοευρωπαϊκές χώρες (όπως η Γαλλία και η Ολλανδία), και ορισμένοι το συνέκριναν με τα έργα του Δάντη (1265-1321) και του Πετράρχη (1304-1374).

"Narrenschiff"

    Ο Μπραντ φαντάζεται ένα καράβι στο οποίο έχουν μπαρκάρει διάφοροι τύποι "τρελλών", δηλαδή ανόητων ή ασεβών ανθρώπων, που απερίσκεπτα ξανοίγονται στο πέλαγος με προορισμό τη μυθική Ναρραγονία [Narragonie < narr = τρελλός], τη Νήσο της Τρέλας, στην οποία όμως δεν θα φθάσουν ποτέ. Το πλοίο θα ναυαγήσει και οι τρελλοί επιβάτες του θα χαθούν, όπως ήταν (ηθικά) αναπόφευκτο.

    Το ποίημα χωρίζεται σε 112 κεφάλαια (ή επιμέρους ποιήματα)· στο καθένα από αυτά στηλιτεύεται και διακωμωδείται μια ανθρώπινη "τρέλλα", δηλαδή ένα ανθρώπινο ελάττωμα ή πάθος, ένα ηθικό παραστράτημα που "είναι αντίθετο με το θείο νόμο και την κοινωνική τάξη". Στιγματίζονται έτσι και μαστιγώνονται αδιακρίτως όχι μόνον τα θανάσιμα αμαρτήματα, αλλά και οι ελαφριές ή επιπόλαιες παρεκτροπές που έρχονται όμως σε αντίθεση με την αυστηρή χριστιανική ηθική της εποχής: πάθος για παιχνίδια, μανία της μόδας, μανία για ταξίδια, κατάχρηση αλκοόλ, επαιτεία, αχαριστία, αλαζονεία, ζήλια, συκοφαντία, κουτσομπολιό, φιλαργυρία, απάτη, τοκογλυφία, μοιχεία, εκτός γάμου  συμβίωση, αγένεια, βλασφημία, παρορμητικότητα κ.τ.λ.[3]

"Narrenschiff"

    Ο Μπραντ θέλει, όπως λέει ο ίδιος στον έμμετρο πρόλογο του ποιήματος, "το πλοίο των τρελλών" του να είναι ο καθρέφτης μέσα στον οποίο ο καθένας θα μπορούσε να αναγνωρίσει τη δικιά του προσωπική "τρέλα", το δικό του ελάττωμα που τον καταστρέφει ηθικά, και συνειδητοποιώντας το να προσπαθήσει να απαλλαγεί από αυτό.

    Σχεδόν κάθε κεφάλαιο εικονογραφείται με μια γκραβούρα (ξυλοτυπία) στην οποία απεικονίζεται η αδυναμία ή η αμαρτία που στιγματίζεται σ' αυτό. Αναμφιβόλως, οι καλαίσθητες αυτές γκραβούρες, πολλές από τις οποίες φιλοτέχνησε ο νεαρός τότε Άλμπρεχτ Ντύρερ (Albrecht Dürer, 1471-1528), συνετέλεσαν στη μεγάλη δημοτικότητα του ποιήματος.[4]

"Narrenschiff" - Ο ναυαγός

    Το 1497, τρία μόλις χρόνια μετά την πρωτότυπη γερμανική έκδοση, "Το πλοίο των τρελλών" μεταφράσθηκε στα λατινικά με τίτλο "Stultifera Navis" [5] από τον Βαυαρό ουμανιστή φιλόλογο Γιάκομπ Λόχερ (Jakob Locher, 1471-1528), μαθητή και φίλο του Σεμπάστιαν Μπραντ. Η λατινική μετάφραση-μεταγραφή στόχευε το καλλιεργημένο κοινό της Ευρώπης και αποτέλεσε τη βάση για τις μεταφράσεις, τις διασκευές και τις παραποιήσεις που ακολούθησαν πολύ σύντομα στα γαλλικά, ολλανδικά και αγγλικά.

    "Το πλοίο των τρελλών" επηρέασε διαχρονικά ένα σημαντικό αριθμό λογίων και λογοτεχνών από την Αναγέννηση μέχρι τη σύγχρονη εποχή· από τον Josse Bade (σύγχρονο του Μπραντ) μέχρι την Αμερικανίδα συγγραφέα Κάθριν Ανν Πόρτερ (Katherine Anne Porter), το μυθιστόρημα της οποίας ("Το πλοίο των τρελλών")[6] γυρίστηκε σε ταινία το 1965 από τον Στάνλεϊ Κρέιμερ.

    Στο ευρύτερο κοινό της σημερινής εποχής το έργο του Σεμπάστιαν Μπραντ έγινε γνωστό κυρίως μέσα από την "Ιστορία της τρέλας στην Κλασική Εποχή" -ένα από τα σημαντικότερα έργα του Γάλλου φιλοσόφου Μισέλ Φουκώ που η δημοσίευσή του το 1961 απετέλεσε εκδοτικό γεγονός.

• "Τα πλοία των τρελλών [γυναικών]" του Josse Bade

Πατήστε ΕΔΩ για να ανοίξει η ενότητα σε ξεχωριστό παράθυρο

    Το 1498, ο ουμανιστής Φλαμανδός τυπογράφος και εκδότης Γιόσσε Μπάντε (Josse Bade)[7], επηρεασμένος από την ανάγνωση του Narrenschiff του Σεμπάστιαν Μπαρτ, έγραψε στα λατινικά ένα σχετικά μικρό (40 περίπου σελίδες) πρωτότυπο αλληγορικό έργο με τίτλο "Stultiferae naves" [=Τα πλοία των τρελλών].[8]

"Stultiferae Naves"
Το καράβι της Εύας

    Ο Bade φαντάζεται ένα στολίσκο πέντε πλοιαρίων, το καθένα από τα οποία αντιπροσωπεύει μία από τις πέντε αισθήσεις και έχει ως κυβερνήτη μια τρελλή γυναίκα. Ένα έκτο καράβι αποτελεί τη ναυαρχίδα του στόλου με καπετάνισσα την πρωτόπλαστη Εύα, την αιτία της ανθρώπινης πτώσης και δυστυχίας. Πρόθεσή του ήταν να καυτηριάσει τη ροπή του γυναικείου φύλου προς τις σαρκικές ηδονές και την ακολασία, δηλαδή προς την αμαρτία και την παραφροσύνη.[9]

    Στο κείμενο εναλλάσσεται ο πεζός με τον έμμετρο λόγο. Στα πεζά τμήματα το ύφος είναι διδακτικό: ο αφηγητής-συγγραφέας σχολιάζει, υιοθετώντας τις αυστηρές ηθικολογικές αρχές της εποχής, τις απολαύσεις που συνδέονται με τις διάφορες αισθήσεις. Στα έμμετρα τμήματα, αντίθετα, είναι η φωνή των τρελλών καραβιών που ακούγεται, η σαγηνευτική φωνή των προσωποποιημένων αισθήσεων που επιδιώκει να ξυπνήσει τις ευαισθησίες και τον αισθησιασμό του αναγνώστη. Όπως γράφει η πανεπιστημιακός και συγγραφέας O. A. Duhl, αν οι χριστιανικές αξίες εξαναγκάζουν τον Bade να καυτηριάσει τη σύνδεση που ενώνει αισθήσεις, ηδονή και αμαρτία, η ουμανιστική νέο-πλατωνική του αισθητική τού επιβάλλει αντιθέτως να εξυμνήσει αυτές τις ίδιες αισθήσεις ως κίνητρα της ποιητικής δημιουργίας.[10]

"Stultiferae Naves"
Το πλοίο της τρελλής όσφρησης

    Το κείμενο συνοδεύεται από έξι γκραβούρες. Στην πρώτη απεικονίζεται η Εύα γυμνή να δείχνει προκλητικά στον Αδάμ το απαγορευμένο δένδρο (το δένδρο του καλού και του κακού)· στις υπόλοιπες απεικονίζονται τα καράβια των τρελλών αισθήσεων. Το πλήρωμά τους απαρτίζεται από γυναίκες που φορούν σκουφιά με κουδούνια και αυτιά γαϊδάρου -χαρακτηριστικό στοιχείο των τρελλών στην εικονογραφία της εποχής.

    Το ποίημα του Josse Bade θεωρείται ένα από τα σημαντικά κείμενα του πρώιμου ουμανισμού, δεν είχε όμως την απήχηση στο ευρύ κοινό που είχε το έργο του Σεβαστιανού Μπραντ και γρήγορα ξεχάσθηκε. Θεωρείται πάντως βέβαιο ότι ο Έρασμος το είχε υπ' όψιν του όταν, το 1509,  έγραφε το "Μωρίας εγκώμιον", το σημαντικότερο ίσως έργο του· άλλωστε ο Bade ήταν φίλος και εκδότης του στη Γαλλία[11].

• "Το μπλε καράβι" του Jacob van Oestvoren

 Πατήστε ΕΔΩ για να ανοίξει η ενότητα σε ξεχωριστό παράθυρο 

    Το αναφερόμενο από τον Μισέλ Φουκώ Blauwe Schute, "Το γαλάζιο καράβι" ή "Η γαλάζια βάρκα", ήταν ένα ποίημα γραμμένο στις αρχές του 15ου αιώνα, ίσως το 1413, από κάποιον Γιάκομπ βαν Ουστφόρεν (Jacob van Oestvoren) -ψευδώνυμο μάλλον ενός άγνωστου συγγραφέα.

"Blauwe Schute" [Το μπλε καράβι]
Pieter van der Heyden
Hieronymus Bosch
Κρατικό Μουσείο της Ολλανδίας

    Στο κείμενο, ο ποιητής χαιρετίζει και προσκαλεί στο γαλάζιο καράβι του όλους όσους ζουν μια "τρελλή" ζωή παραβαίνοντας τους κοινωνικούς και ηθικούς κανόνες, όσους δηλαδή συμπεριφέρονται με μη-αρμόζοντα τρόπο. Σ' αυτούς συμπεριλαμβάνονται μεταξύ άλλων: οι επίσκοποι και οι ιερείς που παραμελούν τις εκκλησίες τους, συσσωρεύουν πλούτη και ξεφαντώνουν υποκύπτοντας σε σαρκικές επιθυμίες· οι νέοι των καλών οικογενειών που σπαταλούν την κληρονομιά τους, παίζουν τυχερά παιχνίδια, ξενυχτούν και πίνουν· οι γυναίκες που έχουν ξέφρενη ερωτική ζωή· οι έμποροι και οι τεχνίτες που δεν μπορούν να διαχειρισθούν αξιοπρεπώς τις δουλειές τους· οι υπηρέτες που γλεντοκοπάν στις ταβέρνες και οι υπηρέτριες που τρέχουν πίσω από τον πρώτο άνδρα που θα τους τύχει. Η τρέλα που προσκαλείται στο Γαλάζιο καράβι είναι συνώνυμη με την έλλειψη μέτρου· είναι ό,τι παρεκκλίνει από τους αυστηρά προκαθορισμένους καθωσπρέπει κοινωνικούς κανόνες, ό,τι σπρώχνει τους ανθρώπους να ζουν χωρίς αξιοπρέπεια υπερβαίνοντας την κοινωνική τους θέση και υπόληψη.[12]

"Μάχη Καρναβαλιού και Σαρακοστής"
Pieter Bruegel
Μουσείο ιστορίας της τέχνης (Βιέννη)

    Το ποίημα ήταν προορισμένο να απαγγέλλεται από όποιον έπαιζε τον καπετάνιο του "γαλάζιου καραβιού" στις καρναβαλικές παρελάσεις. Θεωρήθηκε προάγγελος του ποιήματος του Σεβαστιανού Μπραντ, όπως και προάγγελος των "πλοίων των τρελλών" που συμμετείχαν στα καρναβαλικά δρώμενα μέχρι και τον 18ο αιώνα ήταν το γαλάζιο καράβι της μεσαιωνικής λαϊκής παράδοσης. Ένα τέτοιο ψευδο-ομοίωμα γαλάζιου καραβιού βλέπουμε να συμμετέχει στη "Μάχη μεταξύ Καρναβαλιού και Σαρακοστής", στο κάτω μέρος του ομώνυμου πίνακα του Πίτερ Μπρέχελ[13]. 

•"Το πλοίο των τρελλών" του Ιερώνυμου Μπος

Πατήστε ΕΔΩ για να ανοίξει η ενότητα σε ξεχωριστό παράθυρο

    Ο Ιερώνυμος Μπος, κάπου μεταξύ 1490 και 1510, ζωγράφισε έναν μικρό πίνακα που ανήκει από το 1918 στο Μουσείο του Λούβρου. Ονομάσθηκε Το πλοίο των τρελλών και απεικονίζει μια δεκάδα ανθρώπων να οργιάζουν τρώγοντας και πίνοντας πάνω σε μια βάρκα ξανοιγμένη στη θάλασσα.

"Το πλοίο των τρελλών"
του Ιερώνυμου Μπος
πριν και μετά την αποκατάσταση
του πίνακα

    Στο κέντρο της βάρκας ένας φραγκισκανός μοναχός και μια καλόγρια που παίζει λαούτο κάθονται αντικριστά. Έχουν ορθάνοιχτα τα στόματά τους σαν να θέλουν να τραγουδήσουν ή να προσπαθούν να δαγκώσουν ένα παξιμάδι που κρέμεται ανάμεσά τους. Πίσω τους δύο βαρκάρηδες με κόκκινα πουκάμισα. Ο ένας αντί για κουπί έχει μια τεράστια κουτάλα· στο κεφάλι του άλλου ισορροπεί ένα ποτήρι και στην άκρη του κουπιού του μια αναποδογυρισμένη στάμνα. Στη μια άκρη της βάρκας μια γυναίκα ετοιμάζεται να χτυπήσει μ' ένα κανάτι έναν άνδρα που κρατά ένα φλασκί μισοβυθισμένο στο νερό. Στην άλλη άκρη της κάποιος προσπαθεί να ξεκρεμάσει από το κατάρτι μια ψημένη πάπια, ενώ παραδίπλα ένας άλλος σκύβει για να ξεράσει. Ένας τρελλός, αναγνωρίσιμος από τη φορεσιά του και τη μαρόττα που κρατά, κάθεται σε ένα κλαδί πίνοντας ήσυχα το ποτό του χωρίς να συμμετέχει στην κραιπάλη των υπολοίπων. Έξω από τη βάρκα δυο άνθρωποι βρίσκονται στο νερό· ο ένας πιάνεται από την κουπαστή σαν να θέλει να ανέβει χωρίς κανείς από τους μεθυσμένους επιβάτες να του δίνει σημασία. Στο κατάρτι είναι δεμένα κλαδιά και λουλούδια μέσα από τα οποία ξεπροβάλει το κεφάλι μιας κουκουβάγιας (που μοιάζει και με νεκροκεφαλή). Τέλος, στη κορυφή του καταρτιού κυματίζει μια σημαία με την ημισέληνο.

"Αλληγορία της λαιμαργίας
 και της λαγνείας"
Ιερώνυμος Μπος
www.hieronymus-bosch.org

    Το 2015, το Μουσείο του Λούβρου προχώρησε στον καθαρισμό και την αποκατάσταση του έργου. Αφαιρέθηκαν μεταγενέστερες προσθήκες, όπως το βουνό στο βάθος και η υπερβολική φυλλωσιά του καταρτιού, καθώς και οι επιστρώσεις στο κάτω μέρος του πίνακα. Οι εργασίες αυτές επέτρεψαν να συσχετισθεί με απόλυτη βεβαιότητα "Το πλοίο των τρελλών" με έναν άλλο πίνακα του Μπος, την "Αλληγορία της λαιμαργίας και της λαγνείας" που ανήκει στην Πινακοθήκη του Πανεπιστημίου Γέιλ. Τα δύο έργα αρχικά αποτελούσαν έναν ενιαίο πίνακα, ο οποίος κάποια στιγμή κατά τον 19ο αιώνα τεμαχίσθηκε από τον τότε κάτοχο του -ίσως για να κερδίσει περισσότερα χρήματα πουλώντας τον κομματιαστά. Με την σειρά του, ο ενιαίος πίνακας ήταν το αριστερό πτερύγιο ενός τριπτύχου, το κεντρικό τμήμα του οποίου έχει χαθεί, ενώ το δεξιό ανήκει στην Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσιγκτον και φέρει τον τίτλο "Ο θάνατος του φιλάργυρου". Το τρίπτυχο ήταν μια αλληγορία "σχεδόν σουρεαλιστική" που στιγμάτιζε σατιρίζοντας "ανθρώπινες παραφροσύνες", ελαττώματα δηλαδή και αμαρτήματα όπως η λαιμαργία, η οινοποσία, η λαγνεία και η φιλαργυρία.

Το τρίπτυχο με τις ακόλαστες πράξεις
Ο ενοποιημένος πίνακας της
"Λαιμαργίας  και λαγνείας" δεξιά, και
"Ο θάνατος του φιλάργυρου" αριστερά

    Υποστηρίχθηκε ότι ο πίνακας του Μπος εμπνέεται από το Το πλοίο των τρελλών του Σεβαστιανού Μπραντ ή από τα Πλοία των τρελλών του Josse Bade. Να σημειωθεί όμως ότι τα έργα αυτά συνοδεύονται από γκραβούρες που αναπαριστούν "τρελλούς" αναγνωρίσιμους από τη χαρακτηριστική ενδυμασία και τα σκουφιά με αυτιά γαϊδάρου που φοράνε. Αντίθετα, στον πίνακα του Μπος, τόσο στο τμήμα που βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου όσο και στο τμήμα που ανήκει στην Πινακοθήκη του Πανεπιστημίου του Γέιλ, απεικονίζεται ένας και μοναδικός τρελλός ήρεμος και αποστασιοποιημένος από τα όργια που τον περιβάλλουν. Ο Μπος, αντιστρέφοντας την μεσαιωνική συσχέτιση της τρέλας με την αμαρτία και τον διάβολο, παρουσιάζει τον τρελλό σαν κάτοχο μιας μυστικής σοφίας που τον κρατά μακριά από τις "παραφροσύνες" των ανθρώπων του καιρού του.

    "Το πλοίο των τρελλών" θα μπορούσε να ιδωθεί, επίσης, ως μια αυστηρή κριτική της κοινωνίας που ζούσε ο Ιερώνυμος Μπος: Οι διεφθαρμένοι άνθρωποι του κλήρου (μαζί και με τους καλοζωισμένους αστούς) παρασυρμένοι από τα πάθη και τις ακόλαστες επιθυμίες τους οδηγούν το καράβι της εκκλησίας και το πλήρωμα του στην πλάνη και την (ηθική) καταστροφή.[14]

• "Το πλοίο των τρελλών" στο έργο του Μισέλ Φουκώ

Πατήστε ΕΔΩ για να ανοίξει η ενότητα σε ξεχωριστό παράθυρο

    Stultifera navis, "Το πλοίο των τρελλών", ονομάζεται και το πρώτο κεφάλαιο του πολύκροτου βιβλίου "Ιστορία της τρέλας στην Κλασική εποχή" του Γάλλου φιλοσόφου Μισέλ Φουκώ (1926-1984).[15]

Ο Άγιος Μαρτίνος και
Το Πλοίο των τρελλών
Κρατικό Μουσείο της Ολλανδίας

    Για τον Μισέλ Φουκώ το συχνά εμφανιζόμενο στη λογοτεχνία και την εικονογραφία μοτίβο του "πλοίου των τρελλών" είναι η πιο απλή και η πιο συμβολική φιγούρα της τρέλας στην εποχή της Αναγέννησης[16]. Ταυτόχρονα όμως αποτελεί και μια ιστορική πραγματικότητα: Προς το τέλος του Μεσαίωνα και στην αρχή της Αναγέννησης, υποστηρίζει ο συγγραφέας, σε ορισμένες πόλεις της Βόρειας κυρίως Ευρώπης υπήρχε η συνήθεια να απαλλάσσονται από τους ενοχλητικούς ή αλητεύοντες τρελλούς επιβιβάζοντάς τους σε πλοία εμπόρων ή προσκυνητών για να τους μεταφέρουν είτε σε τόπους μακρινούς είτε σε μέρη αφιερωμένα σε κάποιον θαυματουργό άγιο.

    Οι απόψεις του Μισέλ Φουκώ για το πλοίο των τρελλών υιοθετήθηκαν από πολλούς συγγραφείς και επαναλαμβάνεται συχνά σε κείμενα μέχρι σήμερα. Ειδικοί της Αναγέννησης, ωστόσο, αμφισβητούν την πραγματικότητα του πλοίου των τρελλών όπως την περιγράφει ο Φουκώ..

Το άρμα-καράβι των τρελλών
Χέντρικ Χέρριτς Ποτ
(Hendrik Gerritsz Pot, 1580-1657)
Frans Hals Museum

    Αναμφίβολα κάποιοι τρελλοί, επιληπτικοί ή δαιμονισμένοι συνοδευόμενοι από τους συγγενείς τους οδηγούνταν σε τόπους προσκυνήματος, όπως το Χέελ [Geel] του Βελγίου όπου η θαυματουργή Αγία Δύμφνη [ή Δύμφνα / St Dymphna] είχε τη φήμη ότι μπορούσε να τους απαλλάξει από τα δεινά τους. Είναι γνωστές επίσης κάποιες μεμονωμένες περιπτώσεις -τρεις από τις οποίες αναφέρονται από τον Φουκώ προς επίρρωση της θέσεως του-, όπου ένας και μοναδικός κάθε φορά τρελλός παραδόθηκε σε εμπόρους με εντολή να τον αποβιβάσουν κάπου μακριά. Δεν προκύπτει όμως από τις σωζόμενες γραπτές μαρτυρίες και τα αρχεία της εποχής, υποστηρίζουν οι επικριτές του Φουκώ, ότι η πρακτική αυτή ήταν γενικευμένη και μάλιστα μαζική. Δεν υπήρχαν δηλαδή "πλοία τρελλών" που πλέοντας "στα ήρεμα ποτάμια της Ρηνανίας" μετέφεραν από τη μια πόλη στην άλλη το ανθρώπινο φορτίο τους, αλλά μόνον κάποιοι μεμονωμένοι τρελλοί που επιβιβάζονταν σε περαστικά καράβια.[17] Η πλειοψηφία άλλωστε των τρελλών της εποχής, όπως και ο ίδιος ο Φουκώ αποδέχεται, κυκλοφορούσαν ελεύθερα στις πόλεις ή, έστω, στις παρυφές της· και κάποιες φορές -όταν γίνονταν επικίνδυνοι- εγκλείονταν σε ειδικές φυλακές.

© Χρήστος Μπελόπουλος

---

Σημειώσεις

1. Das Narrenschiff· διαδικτυακή ανάγνωση στα γερμανικά: Bibliotheca Augustana 

•  Das Narrenschiff· φωτοτυπημένη παρουσίαση: Bibliothèque numérique Internationale 

2. Σεμπάστιαν Μπραντ (Sebastian Brant ή Brandt) 

"Narrenschiff" - εξώφυλλο
από έκδοση του 1610

Ο Σεβαστιανός Μπραντ  γεννήθηκε στο Στρασβούργο το 1457. Σπούδασε νομικά στη Βασιλεία, στο Πανεπιστήμιο της οποίας διετέλεσε αργότερα καθηγητής του αστικού και κανονικού δικαίου. Παράλληλα ασχολήθηκε με τις κλασικές σπουδές και άρχισε να γράφει ποιήματα, αρχικά στα λατινικά και αργότερα στα γερμανικά, τη μητρική του γλώσσα. Το 1494 εκδόθηκε στη Βασιλεία το σημαντικότερο ποιητικό του έργο, το Narrenschiff (το τρελλοκάραβο), ένα από τα πιο δημοφιλή αναγνώσματα τον 16ο αιώνα. Το 1501 επέστρεψε στη γενέθλια πόλη, κατάλαβε διάφορα τιμητικά αξιώματα και πέθανε το 1521.

•   (Raymond Matzen, Sebastian Brant - Sa vie et son œuvre [Σεμπάστιαν Μπραντ. Η ζωή και το έργο του], Centre Régional de Documentation Pédagogique de l’Académie de Strasbourg, 2011.)

3. R. Matzen, ό.π.

4. Οι γκραβούρες της αρχικής έκδοσης του Narrenschiff  είναι προσπελάσιμες στην Ψηφιακή βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου του Χιούστον: University of Huston, Digital Library.
•  Γκραβούρες από διαδοχικές εκδόσεις του "Πλοίου των τρελλών" στον ιστότοπο: Éloge de la folle gravure.

5. Sebastian Brant - Jacob Locher, Stultifera navis, έκδοση 1497 (φωτοτυπημένη):
Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο του Ντάρμστατ [Technische Universität Darmstadt]
ή Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Βαλανσιέν [Bibliothèque numérique de Valenciennes]

6. Katherine Anne Porter, Το πλοίο των τρελών, εκδ. Δαρεμά (;).

7. Γιόσσε Μπάντε (Josse Bade ή Jodocus Badius Ascensius) 

Ο Josse Bade (Ζος Μπαντ, γαλλιστί) γεννήθηκε στο Βέλγιο το 1462. Σπούδασε αρχικά στη Γάνδη και στη Λουβένη και αργότερα στην Ιταλία, στη Φερράρα και στη Μάντοβα, όπου μυήθηκε στον ιταλικό ουμανισμό και την πλατωνική και νεοπλατωνική φιλοσοφία.

"Stultiferae Naves"
Το πλοίο της τρελλής γεύσης

Δίδαξε για κάποιο διάστημα ως καθηγητής λατινικών σε ένα αριστοκρατικό λύκειο της Λυών δουλεύοντας ταυτόχρονα και ως τυπογράφος. Το 1499 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι και ίδρυσε το δικό του τυπογραφείο. Εξέδωσε δεκάδες αρχαία κείμενα, σε λατινική κυρίως γλώσσα, καθώς και συγγράμματα Ιταλών και Γάλλων ουμανιστών. Θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους εκδότες του 16ου αιώνα. Υπήρξε επίσης συγγραφέας αρκετών κειμένων με φιλολογικό και φιλοσοφικό περιεχόμενο, θεωρητικός της ποίησης και ποιητής -στην εποχή του μάλιστα εκτιμήθηκε ως ένας από τους σπουδαιότερους σύγχρονους ποιητές σε λατινική γλώσσα. Το "Stultiferae naves" [Τα πλοία των τρελλών] υπήρξε το σημαντικότερο ποιητικό του έργο. Πέθανε στο Παρίσι το 1535.

8. Josse Bade, Stultiferae naves sensus animosque trahentes mortis in exitium, 1500. Google books

9. "Το πλοίο των ενάρετων γυναικών" του Symphorien Champier 

Απαντώντας στον "αντιφεμινισμό" του Josse Bade, o ουμανιστής γιατρός και συγγραφέας πολυάριθμων βιβλίων Συμφοριανός Σαμπιέ (Symphorien Champier, 1472-1540) δημοσίευσε το 1503 το "Πλοίο των ενάρετων γυναικών" ["la Nef des dames vertueuses"], στο οποίο αναλαμβάνει την υπεράσπιση του γυναικείου φύλου εξυμνώντας τις αρετές του.

"Το πλοίο των ενάρετων
γυναικών"
Symphorien Champier

Το ποίημα είναι γραμμένο σε δημώδη γαλλική γλώσσα και περιλαμβάνει τέσσερα βιβλία. Στο πρώτο, που φέρει τον τίτλο "Το άνθος των γυναικών", παρουσιάζονται βιογραφίες διάσημων γυναικών από την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα, τη Βίβλο και την αγιογραφία. Το δεύτερο είναι αφιερωμένο στο γάμο· αναφέρεται στα αμοιβαία καθήκοντα των συζύγων, στην ανατροφή των παιδιών και δίνει ιατρικές και ηθικές συμβουλές. Στο τρίτο μνημονεύονται προφητείες που έδωσαν οι σίβυλλες, οι θεόπνευστες δηλαδή γυναίκες προφήτες της αρχαιότητας. Τέλος, στο τέταρτο ("Το βιβλίο της αληθινής αγάπης") παρουσιάζονται επιλεγμένα αποσπάσματα από το υπόμνημα του νεο-πλατωνικού Ιταλού φιλοσόφου Μαρσίλιο Φιτσίνο (Marsilio Ficino) στο Συμπόσιο του Πλάτωνα.[a] Το έργο του Συμφοριανού Σαμπιέ επανεκδόθηκε στη Γαλλία το 2007.[b]
    a. Renée-Claude Breitenstein, "Symphorien Champier· la Nef des dames vertueuses· édition critique par Judy Kem", Renaissance and Reformation / Renaissance et Réforme, vol. 32, No 4 (2009).
    b. Symphorien Champier, la Nef des dames vertueuses· éd. critique par Judy Kem, éd. Champion, 2007.

10. Olga Anna Duhl, "Allégories des cinq sens dans 'la Nef des Folles'" [Αλληγορίες των πέντε αισθήσεων στο 'Πλοίο των τρελλών'],· Le Moyen Français, vol. 59, 2006.

11. Olga Anna Duhl, "Le plaisir des sens comme source de bonheur dans les Stuliferae naves de Josse Bade el l'Éloge de la Folie d'Érasme [Η ηδονή των αισθήσεων ως πηγή ευτυχίας στο 'Stuliferae naves' του Γιόσσε Μπάντε και στο 'Εγκώμιον της Τρέλλας' του Εράσμου]", Renaissance and Reformation / Renaissance et Réforme, p. 17-35, vol.30-1, 2006.

12. Christine Bénévent, "Folie et société(s) au tournant du Moyen Âge et de la Renaissance" [Τρέλα και κοινωνία στο μεταίχμιο Μεσαίωνα και Αναγέννησης], p. 121-148, Babel - Littératures plurielles, 25 (2012).

13. Dominique Peyrache-Leborgne, "La nef des fous ou la 'traversée' d’un topos des origines au romantisme", στο: La folie· création ou destruction? Presses universitaires de Rennes, 2011.

14. Σημείωμα για το Πλοίο των τρελλών στην ιστοσελίδα του Μουσείου του Λούβρου:
http://www.louvre.fr/oeuvre-notices/la-nef-des-fous

15. Στην "Ιστορία της τρέλας" ο Μισέλ Φουκώ επιχειρεί να αποδείξει ότι η τρέλα δεν αντιμετωπιζόταν ως ψυχική ασθένεια σε όλες τις κουλτούρες και σε όλες τις ιστορικές περιόδους· η ταύτιση αυτή αρχίζει να εμφανίζεται μόνον προς το τέλος του 18ου αιώνα στη Δυτική Ευρώπη ως αποτέλεσμα συγκεκριμένων κοινωνικοϊστορικών και πολιτισμικών διαδικασιών.

Το πλοίο των τρελλών
επιρροή Ι. Μπος

• Το βιβλίο του Michel Foucault πρωτοεκδόθηκε το 1961 με τίτλο: Folie et déraison: Histoire de la folie à l'âge classique [Τρέλα και αλογία: Ιστορία της τρέλας στην Κλασική Εποχή], éditions Plon.
Το 1964 ακολούθησε μα συντετμημένη έκδοση του έργου, ενώ το 1972 επανεκδόθηκε το αρχικό πλήρες κείμενο (Histoire de la folie à l'âge classique, éditions Gallimard), χωρίς όμως τον πρόλογο της έκδοσης του 1961 που είχε δεχτεί έντονη κριτική από τον Ζακ Ντερριντά.
•  Ελληνικές μεταφράσεις:
    α. Ιστορία της τρέλας στην κλασική εποχή, μτφ. Φ. Αμπατζόγλου (σύμφωνα με τη γαλλική έκδοση του 1964), εκδ. Ηριδανός, 2004 (επανέκδοση). Διαδικτυακή ανάγνωση: Scribd
   β. Ιστορία της τρέλας στην κλασική εποχή, μτφ. Π. Μπουρλάκης (σύμφωνα με τη γαλλική έκδοση του 1972), εκδ. Καλέντης, 2007.

16. Michel Foucault, Histoire de la folie à l'âge classique, p.18, éditions Gallimard, 1972.

17. Jonas Kurscheidt, "Le Narrenschiff de Sébastien Brant à l’épreuve du filtre foucaldien", Babel - Littératures plurielles, 25 (2012).

© Χρήστος Μπελόπουλος / ΨυχοΑντιΜαχίες

---