"Τα πορτρέτα των μονομανών" είναι μια σειρά πέντε προσωπογραφιών που φιλοτέχνησε γύρω στο 1820 ο Γάλλος ρομαντικός ζωγράφος Τεοντόρ Ζερικώ.[1]
Οι πίνακες "ανακαλύφθηκαν" ανυπόγραφοι και άτιτλοι το 1863, σαράντα χρόνια μετά τον θάνατο του δημιουργού τους, από τον κριτικό τέχνης και έμπορο Λουί Βιαρντό (Louis Viardot) στο πατάρι ενός φίλου του, του γιατρού Λασέζ (Lachèze), ο οποίος για κάποιο διάστημα υπήρξε εκπαιδευόμενος στο ψυχιατρικό άσυλο της Σαλπετριέρης. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του Λασέζ, πρώτος κάτοχος των πορτρέτων ήταν ο ψυχίατρος Ετιέν Ζαν Ζωρζέ (Étienne-Jean Georget,1795–1828), μαθητής του θεμελιωτή της γαλλικής ψυχιατρικής και επινοητή της διαγνωστικής κατηγορίας της μονομανίας Ζαν Ετιέν Εσκιρόλ (Jean-Étienne Esquirol, 1772-1840).
Ο Βιαρντό αναγνώρισε τους πίνακες ως έργα του Τεοντόρ Ζερικώ και επιπλέον υπέθεσε ότι απεικόνιζαν πραγματικά πρόσωπα φρενοπαθών, τα οποία συνάντησε και ζωγράφισε ο Ζερικώ μετά από παραγγελία του Ζωρζέ -ίσως για να χρησιμεύσουν ως εκπαιδευτικό υλικό στα μαθήματα που γινόταν στη Σαλπετριέρη. Τέλος, με τη βοήθεια του γιατρού Λασέζ έδωσε σε κάθε πίνακα, μάλλον αυθαίρετα, τον τίτλο μιας συγκεκριμένης μονομανίας.
Μεταγενέστεροι ιστορικοί της τέχνης αμφισβήτησαν τις εικασίες του Βιαρντό, οι οποίες άλλωστε δεν στηρίζονταν σε ιστορικά στοιχεία αλλά μόνον στην προφορική μαρτυρία του Λασέζ. Έτσι ορισμένοι υποστήριξαν ότι οι πίνακες δεν ήταν προϊόν κάποιας παραγγελίας (του Ζωρζέ ή κάποιου άλλου ψυχιάτρου), αλλά ότι ο Ζερικώ συνάντησε τα πρόσωπα των μονομανών του και τα ζωγράφισε όταν και ο ίδιος νοσηλεύθηκε σε κάποιο ψυχιατρικό κατάστημα λόγω των καταθλιπτικών κρίσεων που παρουσίασε μετά την ολοκλήρωση της "Σχεδίας της Μέδουσας", του μεγαλύτερου και σημαντικότερου έργου του. Κάποιοι άλλοι αμφισβήτησαν ακόμη και αν τα πορτρέτα απεικόνιζαν όντως "φρενοβλαβείς". Πράγματι, με εξαίρεση "Τον μονομανή της στρατιωτικής διοίκησης" (εικ. 2), όπου το μετάλλιο και το στρατιωτικό καπέλο θα μπορούσαν να παραπέμψουν σε κάποιο παραλήρημα με στρατιωτικό περιεχόμενο, τα εικονογραφικά στοιχεία στους άλλους πίνακες είναι δύσκολο να συσχετισθούν με τα διαγνωστικά κριτήρια κάποιας ψυχοπαθολογικής κατηγορίας, και ακόμη περισσότερο με τις αναφερόμενες στους τίτλους των έργων ειδικές μονομανίες.[2]
Ο Εσκιρόλ, ο συνεχιστής του έργου του Πινέλ, κράτησε τις τέσσερις βασικές κατηγορίες του προκατόχου του, μετονόμασε όμως την μελαγχολία σε λυπομανία (lypémanie) και πρόσθεσε ως πέμπτη κατηγορία τη μονομανία. Σε αντίθεση με τη μανία, στις μονομανίες το "παραλήρημα" ήταν "μερικό": Ο μονομανής διακατεχόταν μεν από κάποια νοσηρή έμμονη ιδέα ή συμπεριφορά, αλλά κατά τα άλλα παρέμεινε φυσιολογικός. Σήμερα οι μονομανίες του Εσκιρόλ θα κατατασσόταν μάλλον στις ιδεοληπτικές και στις χαρακτηριολογικές διαταραχές.
Το 1863, όταν ο Βιαρντό ανακάλυψε τα πορτραίτα που φιλοτέχνησε ο Ζερικώ, η διάγνωση της μονομανίας είχε σχεδόν εγκαταλειφθεί από την ψυχιατρική. Είχε όμως περάσει στο λεξιλόγιο της καθομιλουμένης με τη σημασία της ιδιοτροπίας, όχι απαραίτητα παθολογικής, περίπου όπως και η έννοια της εμμονής σήμερα.
1. Ο Τεοντόρ Ζερικώ (Théodore Géricault) γεννήθηκε στην Ρουέν το 1791 και πέθανε στο Παρίσι το 1824 σε ηλικία μόλις 33 ετών. Το σημαντικότερο έργο του θεωρείται "Η σχεδία της Μέδουσας" (1818-1819), ένας πίνακας πολύ μεγάλων διαστάσεων (491 εκατοστά ύψος, 716 εκατοστά πλάτος) που ανήκει σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου.
Η "Μέδουσα" ήταν μια γαλλική φρεγάτα που το 1816 ναυάγησε ανοιχτά της Μαυριτανίας. Επειδή τα σωστικά μέσα δεν επαρκούσαν για όλο το πλήρωμα και τους επιβάτες που μετέφερε, ένα μέρος του επιβιβάσθηκε σε μια επί τούτω κατασκευασμένη σχεδία. Μέχρι να εντοπισθούν από ένα άλλο πλοίο του γαλλικού ναυτικού, περιπλανήθηκαν στη θάλασσα για δεκατρείς ημέρες κάτω από αντίξοες συνθήκες που τους οδήγησαν ακόμη και σε πράξεις κανιβαλισμού. Από τους 147 αρχικά επιβαίνοντες διασώθηκαν μόνο οι δεκαπέντε.
Ο Ζερικώ εντυπωσιασμένος από τις διηγήσεις των διασωθέντων αποφάσισε να ζωγραφίσει τη στιγμή που οι εξαντλημένοι ναυαγοί προσπαθούν απελπισμένα να επικοινωνήσουν με το πλοίο που εμφανίζεται στον ορίζοντα. Μετά από πολύμηνη προετοιμασία, χρειάσθηκε άλλους οκτώ μήνες εντατικής εργασίας, σχεδόν πλήρως αποκομμένος από κάθε κοινωνική ζωή, για να τελειοποιήσει τον πίνακά του.
Το έργο εκτέθηκε στο Παρίσι τον Αύγουστο του 1819, αλλά δεν είχε την μεγάλη αποδοχή που ο Ζερικώ προσδοκούσε. Η πολύμηνη υπερπροσπάθεια και η μερική απογοήτευση που ακολούθησε κλόνισαν την ψυχική του υγεία. Ο Ζερικώ κατέρρευσε ψυχολογικά και, ενδεχομένως, νοσηλεύτηκε για κάποιο χρονικό διάστημα. Τότε, κατά την παραμονή του στο ψυχιατρικό άσυλο, εικάζεται πως φιλοτέχνησε τα πορτραίτα των μονομανών.
2. Πηγές:
• Ginette Jubinville, "Pour en finir avec les Monomanes de Géricault : considérons leur rôle dans la construction du mythe de l’artiste", RACAR: Revue d’art canadienne / Canadian Art Revue, Vol. 41, no. 1 (2016).
• Morad Montazami, "Les Monomanes de Géricault : une vie infâme dans l’histoire de l’art", revues.org.
3. Paul Bercherie, Les fondements de la clinique, p. 30, édit. Seuil, 1980.
• Οι όροι μανία μελαγχολία άνοια, αν και έχουν επιβιώσει μέχρι σήμερα στο ψυχιατρικό γλωσσάρι, δεν έχουν πλέον τη σημασία που είχαν την εποχή του Πινέλ· στη μανία, για παράδειγμα, περιλαμβανόταν τότε όλες οι γενικευμένες παραληρηματικές διαταραχές που σήμερα θα τις διακρίναμε σε μανιακές, επιληπτικές, σχιζοφρενικές, συγχυτικές κ.τ.λ. καταστάσεις. Αντίθετα, η μονομανία του Εσκιρόλ χρησιμοποιείται σήμερα περισσότερο στην καθημερινή γλώσσα παρά στην ψυχιατρική.
Οι πίνακες "ανακαλύφθηκαν" ανυπόγραφοι και άτιτλοι το 1863, σαράντα χρόνια μετά τον θάνατο του δημιουργού τους, από τον κριτικό τέχνης και έμπορο Λουί Βιαρντό (Louis Viardot) στο πατάρι ενός φίλου του, του γιατρού Λασέζ (Lachèze), ο οποίος για κάποιο διάστημα υπήρξε εκπαιδευόμενος στο ψυχιατρικό άσυλο της Σαλπετριέρης. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του Λασέζ, πρώτος κάτοχος των πορτρέτων ήταν ο ψυχίατρος Ετιέν Ζαν Ζωρζέ (Étienne-Jean Georget,1795–1828), μαθητής του θεμελιωτή της γαλλικής ψυχιατρικής και επινοητή της διαγνωστικής κατηγορίας της μονομανίας Ζαν Ετιέν Εσκιρόλ (Jean-Étienne Esquirol, 1772-1840).
 |
| 1. "Η μονομανής της ζηλοτυπίας" ή "Η ύαινα της Σαλπετριέρης" Μουσείο Καλών Τεχνών της Λυών |
Μεταγενέστεροι ιστορικοί της τέχνης αμφισβήτησαν τις εικασίες του Βιαρντό, οι οποίες άλλωστε δεν στηρίζονταν σε ιστορικά στοιχεία αλλά μόνον στην προφορική μαρτυρία του Λασέζ. Έτσι ορισμένοι υποστήριξαν ότι οι πίνακες δεν ήταν προϊόν κάποιας παραγγελίας (του Ζωρζέ ή κάποιου άλλου ψυχιάτρου), αλλά ότι ο Ζερικώ συνάντησε τα πρόσωπα των μονομανών του και τα ζωγράφισε όταν και ο ίδιος νοσηλεύθηκε σε κάποιο ψυχιατρικό κατάστημα λόγω των καταθλιπτικών κρίσεων που παρουσίασε μετά την ολοκλήρωση της "Σχεδίας της Μέδουσας", του μεγαλύτερου και σημαντικότερου έργου του. Κάποιοι άλλοι αμφισβήτησαν ακόμη και αν τα πορτρέτα απεικόνιζαν όντως "φρενοβλαβείς". Πράγματι, με εξαίρεση "Τον μονομανή της στρατιωτικής διοίκησης" (εικ. 2), όπου το μετάλλιο και το στρατιωτικό καπέλο θα μπορούσαν να παραπέμψουν σε κάποιο παραλήρημα με στρατιωτικό περιεχόμενο, τα εικονογραφικά στοιχεία στους άλλους πίνακες είναι δύσκολο να συσχετισθούν με τα διαγνωστικά κριτήρια κάποιας ψυχοπαθολογικής κατηγορίας, και ακόμη περισσότερο με τις αναφερόμενες στους τίτλους των έργων ειδικές μονομανίες.[2]
Η διαγνωστική κατηγορία της μονομανίας
Ο Φιλίπ Πινέλ (1745-1826) ήταν ο πρώτος γιατρός που στην αρχή του 19ου αιώνα επιχείρησε να ταξινομήσει τις ψυχικές παθήσεις -τις "βεζανίες" [vésanies] όπως λεγόταν γαλλιστί στην εποχή του, από τη λατινική λέξη vesania [= παραφροσύνη]-, κατατάσσοντάς τες σε τέσσερις μεγάλες κατηγορίες: μανία (manie), μελαγχολία (mélancolie), άνοια (démence) και ηλιθιότητα (idiotisme). [3])Ο Εσκιρόλ, ο συνεχιστής του έργου του Πινέλ, κράτησε τις τέσσερις βασικές κατηγορίες του προκατόχου του, μετονόμασε όμως την μελαγχολία σε λυπομανία (lypémanie) και πρόσθεσε ως πέμπτη κατηγορία τη μονομανία. Σε αντίθεση με τη μανία, στις μονομανίες το "παραλήρημα" ήταν "μερικό": Ο μονομανής διακατεχόταν μεν από κάποια νοσηρή έμμονη ιδέα ή συμπεριφορά, αλλά κατά τα άλλα παρέμεινε φυσιολογικός. Σήμερα οι μονομανίες του Εσκιρόλ θα κατατασσόταν μάλλον στις ιδεοληπτικές και στις χαρακτηριολογικές διαταραχές.
Το 1863, όταν ο Βιαρντό ανακάλυψε τα πορτραίτα που φιλοτέχνησε ο Ζερικώ, η διάγνωση της μονομανίας είχε σχεδόν εγκαταλειφθεί από την ψυχιατρική. Είχε όμως περάσει στο λεξιλόγιο της καθομιλουμένης με τη σημασία της ιδιοτροπίας, όχι απαραίτητα παθολογικής, περίπου όπως και η έννοια της εμμονής σήμερα.
Χρήστος Μπελόπουλος
|
|
|
|
Σημειώσεις
1. Ο Τεοντόρ Ζερικώ (Théodore Géricault) γεννήθηκε στην Ρουέν το 1791 και πέθανε στο Παρίσι το 1824 σε ηλικία μόλις 33 ετών. Το σημαντικότερο έργο του θεωρείται "Η σχεδία της Μέδουσας" (1818-1819), ένας πίνακας πολύ μεγάλων διαστάσεων (491 εκατοστά ύψος, 716 εκατοστά πλάτος) που ανήκει σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου.
 |
| "Η σχεδία της Μέδουσας" |
Το έργο εκτέθηκε στο Παρίσι τον Αύγουστο του 1819, αλλά δεν είχε την μεγάλη αποδοχή που ο Ζερικώ προσδοκούσε. Η πολύμηνη υπερπροσπάθεια και η μερική απογοήτευση που ακολούθησε κλόνισαν την ψυχική του υγεία. Ο Ζερικώ κατέρρευσε ψυχολογικά και, ενδεχομένως, νοσηλεύτηκε για κάποιο χρονικό διάστημα. Τότε, κατά την παραμονή του στο ψυχιατρικό άσυλο, εικάζεται πως φιλοτέχνησε τα πορτραίτα των μονομανών.
2. Πηγές:
• Ginette Jubinville, "Pour en finir avec les Monomanes de Géricault : considérons leur rôle dans la construction du mythe de l’artiste", RACAR: Revue d’art canadienne / Canadian Art Revue, Vol. 41, no. 1 (2016).
• Morad Montazami, "Les Monomanes de Géricault : une vie infâme dans l’histoire de l’art", revues.org.
3. Paul Bercherie, Les fondements de la clinique, p. 30, édit. Seuil, 1980.
• Οι όροι μανία μελαγχολία άνοια, αν και έχουν επιβιώσει μέχρι σήμερα στο ψυχιατρικό γλωσσάρι, δεν έχουν πλέον τη σημασία που είχαν την εποχή του Πινέλ· στη μανία, για παράδειγμα, περιλαμβανόταν τότε όλες οι γενικευμένες παραληρηματικές διαταραχές που σήμερα θα τις διακρίναμε σε μανιακές, επιληπτικές, σχιζοφρενικές, συγχυτικές κ.τ.λ. καταστάσεις. Αντίθετα, η μονομανία του Εσκιρόλ χρησιμοποιείται σήμερα περισσότερο στην καθημερινή γλώσσα παρά στην ψυχιατρική.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου