"Γράμμα στους ιατρικούς διευθυντές των φρενοκομείων" • Η καταγγελία της ψυχιατρικής βίας και αυθαιρεσίας από το υπερρεαλιστικό κίνημα

Αυτοπορτραίτο του Antonin Artaud (1947)

 
    Η επιστολή-καταγγελία προς τους διευθυντές γιατρούς των φρενοκομείων, με ύφος και θέσεις ανάλογες με αυτές που θα διατυπώσει αρκετά χρόνια αργότερα η αντιψυχιατρική, δημοσιεύτηκε στο τρίτο τεύχος του περιοδικού La révolution surréaliste [Η υπερρεαλιστική επανάσταση] που  εκδόθηκε τον Απρίλιο του 1925 υπό τη διεύθυνση του Αντονέν Αρτώ.[1] Το κείμενο αποδίδεται συνήθως στον ίδιο τον Αρτώ, παρόλο που δεν είναι βέβαιο ότι ήταν ο πραγματικός ή ο μόνος συντάκτης του (θα μπορούσε να ήταν και ο ποιητής Ρομπέρ Ντεσνός η ο Τεοντόρ Φρενκέλ). Ο Αρτώ πάντως εγκατέλειψε τον επόμενο χρόνο τους σουρεαλιστές αρνούμενος να δεχθεί την ένταξη της σουρεαλιστικής ομάδας στο γαλλικό κομμουνιστικό κόμμα -ένταξη που προωθούσε ο Αντρέ Μπρετόν.[2]

    Το κείμενο της επιστολής κατά κάποιο τρόπο προοιωνίζεται τη βίαιη ψυχιατρική καταστολή που υπέστη τα επόμενα χρόνια ο ίδιος ο Αντονέν Αρτώ: Από το 1937 έως το 1946 κλείστηκε παρά τη θέλησή του σε διάφορα ψυχιατρικά άσυλα ως "παράφρονας επικίνδυνος για τη δημόσια τάξη και την ασφάλεια των πολιτών", συχνά σε απομόνωση ή ακινητοποιημένος με ζουρλομανδύα, και υπέστη (από το 1943 και μετά) δεκάδες "θεραπευτικά" ηλεκτροσόκ -παρά τις έντονες και συνεχείς διαμαρτυρίες του.  

   "Το ηλεκτροσόκ, κ. Λατρεμολιέρ", γράφει σε μια μακροσκελή επιστολή προς τον ψυχίατρό του, "με φέρνει σε απόγνωση, μου σβήνει τη μνήμη, παραλύει τη σκέψη και την καρδιά μου, με μετατρέπει σε απόντα, ο οποίος εξοικειώνεται με την απουσία του και αντικρίζει τον εαυτό του, στη διάρκεια των εβδομάδων αναζητώντας το είναι του, ως νεκρό πλάι σε κάποιον ζωντανό, που δεν είναι πλέον ο ίδιος, ο οποίος αξιώνει την έλευσή του και στον οποίο δεν δύναται πια να εισέλθει. Κατά την τελευταία σειρά ηλεκτροσόκ, ήμουν εντελώς ανήμπορος, όλο τον Αύγουστο και τον Σεπτέμβριο, να εργαστώ, να σκεφτώ και να νιώσω ότι υπάρχω. Έτσι με καταντούν κάθε φορά αυτοί οι αποτρόπαιοι διχασμοί της προσωπικότητας…"[3]

    Και συνεχίζει ο Αρτώ σε μια απέλπιδα προσπάθεια να πείσει τον ψυχίατρο να σταματήσει τις βίαιες "θεραπείες" που τον συνέτριβαν και τον καταρράκωναν ψυχολογικά και κυρίως πνευματικά:  
"Κ. Λατρεμολιέρ, δεν πιστεύω πλέον στους δαίμονες της κόλασης, όπως πίστευα πριν δύο χρόνια, όταν ήρθα εδώ. Διότι δεν θέλω, δικαίως πια, να στοιβάζονται στο μυαλό μου όλα αυτά τα φαντάσματα της επιφοίτησης και του ιερού Μυστηρίου ή διότι συνειδητοποίησα πως η ανθρώπινη υπόστασή μας σε αυτόν τον κόσμο δεν κατανοεί τίποτα, και πως δεν μπορούμε να προσεγγίσουμε το σχέδιο της γης και της ζωής, εφόσον ο άνθρωπος που είμαστε και που είμαι, είναι αρκετά μικρός για αυτά τα προβλήματα. Απρόθυμος πλέον να τους σκέφτομαι, έπαψα εδώ και πολύ καιρό να βλέπω οτιδήποτε βρίσκεται πέρα από το χαρτί στο οποίο γράφω…"[4]

Χρήστος Μπελόπουλος    

Γράμμα προς τους ιατρικούς διευθυντές των φρενοκομείων [5]

     Κύριοι,

   Οι νόμοι και οι εθιμικοί κανόνες σας παραχωρούν το δικαίωμα να αξιολογείται τη διανοητική κατάσταση των ανθρώπων. Αυτήν την ηγεμονική, επίφοβη, δικαιοδοσία την ασκείτε [υποτίθεται] με τη νόησή σας. Ας γελάσουμε. Η ευπιστία των πολιτισμένων λαών, των μορφωμένων, των κυβερνώντων προσδίδει στην ψυχιατρική και εγώ δεν ξέρω ποια υπερφυσικά φώτα. Ωστόσο, η δίκη του επαγγέλματός σας έχει ήδη κριθεί. Δεν έχουμε σκοπό να συζητήσουμε εδώ για την αξία της επιστήμης σας, ούτε για την αμφίβολη ύπαρξη των ψυχικών ασθενειών. Για εκατό κατασκευασμένες παθογένειες -όπου συγχέεται η ύλη και το πνεύμα, για εκατό ταξινομήσεις -από τις οποίες μόνο οι πιο ασαφείς είναι χρησιμοποιήσιμες, πόσες άραγε ευγενείς απόπειρες κάνατε για να προσεγγίσετε τον νοητικό κόσμο όπου ζουν όλοι αυτοί που είναι δέσμιοι σας; Για πόσους από εσάς, για παράδειγμα, τα όνειρα ενός ανθρώπου με πρώιμη άνοια[6], οι ιδέες-εικόνες που τον κατακλύζουν είναι κάτι περισσότερο από μια σαλάτα λέξεων;[7]

   Δεν μας εκπλήσσει που σας βρίσκουμε ανίκανους να αντεπεξέλθετε σε πράξεις για τις οποίες ελάχιστοι είναι προορισμένοι. Εξεγειρόμαστε όμως ενάντια στο δικαίωμα, που εκχωρείται σε περισσότερο ή λιγότερο στενοκέφαλους ανθρώπους, να τιμωρούν με ισόβιο εγκλεισμό τα αντικείμενα των ερευνών τους στον τομέα της ψυχής.

   Και τι εγκλεισμός! Το ξέρουμε -αλλά δεν το ξέρουμε αρκετά- ότι τα ψυχιατρικά άσυλα αντί να είναι καταφύγια, είναι φρικτές φυλακές, όπου οι έγκλειστοι χρησιμοποιούνται ως άμισθο και βολικό εργατικό δυναμικό, όπου η κακομεταχείριση είναι ο κανόνας, και όλα αυτά φυσικά με τη δική σας ανοχή. Τα φρενοκομεία, με την κάλυψη της επιστήμης και της δικαιοσύνης, δεν διαφέρουν σε τίποτα από τα στρατόπεδα, τις φυλακές, τα κάτεργα.

   Θα αποφύγουμε να θίξουμε εδώ το πρόβλημα των αυθαίρετων εγκλεισμών, για να σας απαλλάξουμε από τον κόπο των εύκολων αρνήσεων. Διαβεβαιώνουμε ωστόσο ότι και πολλοί τρόφιμοί σας, ξεκάθαρα τρελοί σύμφωνα με τους δικούς σας επιστημονικούς ορισμούς, έχουν -και αυτοί επίσης- εγκλειστεί αυθαίρετα . Δεν πρόκειται να ανεχτούμε την παρεμπόδιση της ελεύθερης έκφρασης του παραληρήματος, που είναι εξίσου νόμιμο, εξίσου λογικό όπως και κάθε άλλη αλληλουχία ανθρώπινων ιδεών ή πράξεων. Η καταστολή των αντικοινωνικών εκδηλώσεων είναι και χιμαιρική και απαράδεκτη στη βασική αρχή της. Όλες οι ατομικές πράξεις είναι αντικοινωνικές. Οι τρελοί είναι τα κατ' εξοχήν θύματα της κοινωνικής δικτατορίας. Στο όνομα της ατομικότητας που είναι ίδιον των ανθρώπων, απαιτούμε την απελευθέρωση αυτών των καταδικασμένων σκλάβων της ευαισθησίας, διότι δεν είναι δυνατόν να αφεθούν οι νόμοι να φυλακίζουν όλους τους ανθρώπους που σκέφτονται και πράττουν.

   Χωρίς να επιμείνουμε στον απόλυτα μεγαλοφυή χαρακτήρα των εκδηλώσεων ορισμένων τρελών, στο μέτρο που μπορούμε να τις εκτιμήσουμε, υποστηρίζουμε την απόλυτη νομιμότητα της αντίληψής τους για την πραγματικότητα και των πράξεων που απορρέουν από αυτήν.

   Να το θυμάστε αυτό αύριο το πρωί την ώρα που θα κάνετε την κλινική επίσκεψή σας, όταν θα επιχειρείτε χωρίς λεξικό να επικοινωνήσετε με αυτούς τους ανθρώπους, απέναντι στους οποίους -παραδεχτείτε το- δεν έχετε κανένα άλλο πλεονέκτημα πέραν από αυτό της βίας.[8]

(Μετάφραση: Χ. Αμπελάς)   

Η καταγγελία της ψυχιατρικής στη "Νάντια" του André Breton

Paul Éluard, "Αναμνήσεις από το σπίτι των τρελλών"

---

Σημειώσεις

1. "Lettre aux Médecins-Chefs des Asiles de Fous", La révolution surréaliste n˚ 3 (pdf), Avril 1925.

     • (Για να ανοίξετε το πρωτότυπο γαλλικό κείμενο "LETTRE AUX MEDECINS-CHEFS DE FOUS", πατήστε ΕΔΩ)

       Lettre aux Médecins-Chefs des Asiles de Fous 

        MESSIEURS,

     LES LOIS, LA COUTUME VOUS CONCÈDENT LE DROIT DE MESURER L'ESPRIT. CETTE JURIDICTION SOUVERAINE, REDOUTABLE, C'EST AVEC VOTRE ENTENDEMENT QUE VOUS L'EXERCER. LAISSEZ-NOUS RIRE. LA CRÉDULITÉ DES PEUPLES CIVILISÉS, DES SAVANTS, DES GOUVERNANTS PARE LA PSYCHIATRIE D'ON NE SAIT QUELLES LUMIÈRES SURNATURELS. LE PROCÈS DE VOTRE PROFESSION EST JUGÉ D'AVANCE. NOUS N'ENTENDONS PAS DISCUTER ICI LA VALEUR DE VOTRE SCIENCE, NI L'EXISTENCE DOUTEUSE DES MALADIES MENTALES. MAIS POUR CENT PATHOGÉNIES PRÉTENTIEUSES OU SE DÉCHAINE LA CONFUSION DE LA MATIÈRE ET DE L'ESPRIT, POUR CENT CLASSIFICATIONS DONT LES PLUS VAGUES SONT ENCORE LES SEULES UTILISABLES, COMBIEN DE TENTATIVES NOBLES POUR APPROCHER LE MONDE CÉRÉBRAL OU VIVENT TANT DE VOS PRISONNIERS? COMBIEN ÊTES-VOUS, PAR EXEMPLE, POUR QUI LE RÊVE DU DÉMENT PRÉCOCE, LES IMAGES DONT IL EST LA PROIE SONT AUTRE CHOSE QU'UNE SALADE DE MOTS?

     NOUS NE NOUS ÉTONNONS PAS DE VOUS TROUVER INFERIEURS À UNE TACHE POUR LAQUELLE IN N'Y A QUE PEU DE PRÉDESTINÉS. MAIS NOUS NOUS ÉLEVONS CONTRE LE DROIT ATTRIBUÉ À DES HOMMES, BORNÉS OU NON, DE SANCTIONNER PAR L'INCARCÉRATION PERPÉTUELLE LEURS INVESTIGATIONS DANS LE DOMAINE DE L'ESPRIT.

     ET QUELLE INCARCÉRATION! ON SAIT, -ON NE SAIT PAS ASSEZ- QUE LES ASILES LOIN D'ÊTRE DES asiles, SONT D'EFFROYABLES GEÔLES, OU LES DÉTENUS FOURNISSENT UNE MAIN-D'ŒUVRE GRATUITE ET COMMODE, OU LES SÉVICES SONT LA RÈGLE, ET CELA EST TOLÉRÉ PAR VOUS. L'ASILE D'ALIÉNÉS, SOUS LE COUVERT DE LA SCIENCE ET DE LA JUSTICE, EST COMPARABLE À LA CASERNE, À LA PRISON, AU BAGNE.

     NOUS NE SOULEVONS PAS ICI LA QUESTION DES INTERNEMENTS ARBITRAIRES, POUR VOUS ÉVITER LA PEINE DE DÉNÉGATIONS FACILES. NOUS AFFIRMONS QU'UN GRAND NOMBRE DE VOS PENSIONNAIRES, PARFAITEMENT FOUS SUIVANT LA DÉFINITION OFFICIELLE, SONT EUX AUSSI, ARBITRAIREMENT INTERNÉS. NOUS N'ADMETTONS PAS QU'ON ENTRAVE LE LIBRE DÉVELOPPEMENT D'UN DÉLIRE, AUSSI LÉGITIME, AUSSI LOGIQUE QUE TOUTE AUTRE SUCCESSION D'IDÉES OU D'ACTES HUMAINS. LA RÉPRESSION DES RÉACTIONS ANTISOCIALES EST AUSSI CHIMÉRIQUE QU'INACCEPTABLE EN SON PRINCIPE. TOUS LES ACTES INDIVIDUELS SONT ANTISOCIAUX. LES FOUS SONT LES VICTIMES INDIVIDUELLES PAR EXCELLENCE DE LA DICTATURE SOCIALE; AU NOM DE CETTE INDIVIDUALITÉ QUI EST LE PROPRE DE L'HOMME, NOUS RÉCLAMONS QU'ON LIBÈRE CES FORÇATS DE LA SENSIBILITÉ, PUISQU'AUSSI BIEN IL N'EST PAS AU POUVOIR DES LOIS D'ENFERMER TOUS LES HOMMES QUI PENSENT ET AGISSENT.

     SANS INSISTER SUR LE CARACTÈRE PARFAITEMENT GÉNIAL DES MANIFESTATIONS DE CERTAINS FOUS, DANS LA MESURE OÙ NOUS SOMMES APTES À LES APPRÉCIER, NOUS AFFIRMONS LA LÉGITIMITÉ ABSOLUE DE LEUR CONCEPTION DE LA RÉALITÉ, ET DE TOUS LES ACTES QUI EN DÉCOULENT.

     PUISSIEZ-VOUS VOUS EN SOUVENIR DEMAIN MATIN À L'HEURE DE LA VISITE, QUAND VOUS TENTEREZ SANS LEXIQUE DE CONVERSER AVEC CES HOMMES SUR LESQUELS, RECONNAISSEZ-LE VOUS N'AVEZ D'AVANTAGE QUE CELUI DE LA FORCE.
Κλείσιμο ενότητας

2. Guillaume Bridet, "Tensions entre les avant-gardes : le surréalisme et le Parti communiste", Itinéraires, 2011-4.

3. Αντονέν Αρτώ, "Γράμμα προς τον ψυχίατρο Ζακ Λατρεμολιέρ"· στο: Περί τρέλας. Αρτώ, Γουλφ, Νίτσε, Πόε, Σέλλεϋ, εκδ. Κοβάλτιο (2017), σελ. 33.

4. Αντονέν Αρτώ, ό.π., σελ. 35.

5. Για μια ελαφρώς διαφορετική μετάφραση βλέπε: "Επιστολή στους ιατρικούς διευθυντές των ψυχιατρείων", Περί τρέλας… εκδ. Κοβάλτιο, 2017.

6. Τον όρο "πρώιμος άνοια" εισήγαγε στην ψυχιατρική το 1857 ο  Γάλλος ψυχίατρος Ωγκυστέν Μορέλ (Bénédict Augustin Morel), και τον υιοθέτησε αργότερα ο  Έμιλ Κραίπελιν (Emil Kraepelin). Από το 1911 και μετά αντικαταστάθηκε από τον όρο σχιζοφρένεια που επινόησε ο Ελβετός ψυχίατρος Όϊγκεν Μπλόιλερ (Eugen Bleuler).

7. "Σαλάτα λέξεων": λόγος μπερδεμένος σχεδόν ακατάληπτος. Τον όρο επινόησε ο Ελβετός νευροανατόμος και ψυχίατρος Ωγκύστ Φορέλ (Auguste Forel, 1848-1931).

8. "Με την τελευταία αυτή παράγραφο της επιστολής των σουρεαλιστών ("Να το θυμάστε αυτό αύριο το πρωί την ώρα που θα κάνετε την κλινική επίσκεψή σας…") ξεκίνησε το 1964 την ομιλία του ο Φράνκο Μπαζάλια (Franco Basaglia) στο Πρώτο Συνέδριο της Κοινωνικής Ψυχιατρικής που διεξαγόταν τότε στο Λονδίνο.*
* Pierangelo Di Vittorio, "Oublier l' Antipsychiatrie?", Psychiatries dans l'histoire. Actes du VIe congres de l'Association Européen pour l'histoire de la psychiatrie, Presses Universitaires de Caen, 2008.

ΨυχοΑντιΜαχίες   

---