 |
| Gérard Vulliamy, 1945 (Souvenirs de la maison des fous) |
Τον Νοέμβριο του 1943 ο υπερρεαλιστής ποιητής Πωλ Ελυάρ κατέφυγε μαζί με τη σύζυγό του στο ψυχιατρείο του Σαιντ Αλμπάν για να αποφύγει την επαπειλούμενη σύλληψή του από την γκεστάπο λόγω της αντιστασιακής του δράσης. Το Σαιντ Αλμπάν, σε υψόμετρο χιλίων μέτρων στην ορεινή περιοχή της Λοζέρ, διευθυνόταν την εποχή εκείνη από τον κομμουνιστή ψυχίατρο, αντιστασιακό και φίλο των σουρεαλιστών Λυσιέν Μποναφέ και τον Καταλανό εξόριστο Φρανσουά Τοσκέλ, πρώην αρχίατρο της ψυχιατρικής υπηρεσίας του Δημοκρατικού Λαϊκού Στρατού κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου, οι οποίοι παράλληλα με τις προσπάθειες ριζικής αναμόρφωσης του ασύλου και των αντιλήψεων της ψυχιατρικής ("θεσμική ψυχοθεραπεία"[1]) προσέφεραν άσυλο σε Εβραίους φυγάδες, καταζητούμενους αντιστασιακούς και τραυματίες μαχητές κρύβοντάς τους μεταξύ των ασθενών με πλαστά ονόματα και ψευδείς διαγνώσεις. Ο ίδιος ο Ελυάρ καταγράφηκε με το όνομα Grindel (που ήταν το πραγματικό του όνομα) και με διάγνωση "ήπια νεύρωση", διέμενε όμως στο άνετο διαμέρισμα του Μποναφέ.
 |
| Gérard Vulliamy, "Το νεκροταφείο των τρελών" (1945) |
Κατά τη διάρκεια της τετράμηνης παραμονής του στο άσυλο ο Ελυάρ είχε την ευκαιρία να γνωρίσει από κοντά και την άλλη πλευρά της τρέλας, όχι την δημιουργική και επαναστατική πλευρά της που εξυμνούσαν στα έργα τους οι υπερρεαλιστές αλλά την τραγική, την αδιέξοδη ασυλιακή πλευρά της. Ευαισθητοποιημένος από την γνωριμία του με τους εγκλείστους του Σαιντ Αλμπάν, τον μεταφορικό-ποιητικό τους λόγο και τις προσωπικές τους ιστορίες συνέθεσε μέσα στο 1944 το μακροσκελές ποίημα του "Αναμνήσεις από το σπίτι των τρελών"[2], το οποίο δημοσιεύτηκε την επόμενη χρονιά εικονογραφημένο με οκτώ σχέδια -προσωπογραφίες εγκλείστων του ψυχιατρείου- που σκιαγράφησε ο ζωγράφος, και μετέπειτα γαμβρός του, Ζεράρ Βυλλιαμί (Gérard Vulliamy).
Ο τίτλος του ποιήματος παραπέμπει εσκεμμένα στο αυτοβιογραφικό βιβλίου τού Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι ("Αναμνήσεις από το σπίτι των νεκρών"), στο οποίο ο Ρώσος συγγραφέας περιέγραφε τη φρίκη των τσαρικών κάτεργων που βίωσε και ο ίδιος όταν το 1849 κατηγορήθηκε και καταδικάστηκε για συνωμοσία ενάντια στον τσάρο. Αποτελείται από έξι πορτραίτα πασχόντων (με γενικό υπότιτλο "Ο κόσμος είναι φρικτός"), στα οποία ο Μποναφέ και ο Τοσκέλ αναγνώρισαν συγκεκριμένους ασθενείς τους, και έναν επίλογο ("Το νεκροταφείο των τρελών") εμπνευσμένο από την ιμπρεσιονιστική χειμερινή ατμόσφαιρα του μικρού ασυλιακού νεκροταφείου, όπου κάτω από την σκιά των δένδρων οι έγκλειστοι, έχοντας χάσει κατά τη διάρκεια της απονεκρωμένης ασυλιακής ζωής του τα πάντα, ακόμη και το όνομά τους, θάβονταν ανώνυμα, χωρίς ένδειξη ημερομηνίας ή ονόματος πάνω στον λιτό ξύλινο σταυρό του τάφου τους.
Ο Ελυάρ ενσωμάτωσε στο ποίημά του και λόγια εγκλείστων που κατέγραψε συζητώντας μαζί τους ή αφουγκραζόμενος τους μονολόγους και το παραλήρημά τους αναγνωρίζοντας έτσι μια ποιητική διάσταση στο λόγο της τρέλας, όπως είχαν κάνει τόσο ο ίδιος όσο και οι άλλοι υπερρεαλιστές (Μπρετόν, Ντεσνός) ήδη σε παλαιότερα κείμενά τους αντιγράφοντας από εγχειρίδια ψυχιατρικής και ψυχιατρικά περιοδικά στίχους τρελών ή τα λεγόμενά τους κατά τη διάρκεια ψυχιατρικών συνεντεύξεων.[3]
Χρήστος Μπελόπουλος
ΨυχοΑντιΜαχίες
|
|
Σημειώσεις
1. Θεσμική ψυχοθεραπεία
Στο Σαιν Αλμπάν από τα μέσα της δεκαετίας του 1930 είχε ξεκινήσει, αρχικά υπό τη διεύθυνση του Πωλ Μπαλβέ (Paul Balvet), μια ριζοσπαστική προσπάθεια μεταρρύθμισης και εξανθρωπισμού του ψυχιατρικού ασύλου που εντάθηκε μετά το 1940 με την άφιξη εκεί του Φρανσουά Τοσκέλ (François Tosquelles). Ο Τοσκέλ υιοθετώντας τις θέσεις του Γερμανού ψυχιάτρου και διευθυντή του ψυχιατρείου του Γκύτερσλοχ Χέρμαν Ζίμον (Hermann Simon) θεωρούσε ότι άρρωστο ήταν πρωτίστως το ίδιο το άσυλο (όπως άλλωστε και η κοινωνία που το παρήγαγε) με την παθολογία του να παρασύρει θεραπευτές και θεραπευόμενους στην αδράνεια, την παραίτηση και τη χρονιότητα. Η θεραπεία της ψυχικής ασθένειας, υποστήριζε, προϋποθέτει τη θεραπεία του ψυχιατρικού θεσμού, την ριζική δηλαδή αναμόρφωση της οργάνωσης και λειτουργίας του ασύλου, την αλλαγή των νοοτροπιών, την αναγνώριση των αναφαίρετων δικαιωμάτων των ασθενών, την αποδοχή τους ως ισότιμων συνομιλητών -το παραλήρημα των ψυχωτικών δεν στερείται νοήματος, έλεγε ο Τοσκέλ επαναλαμβάνοντας τη ρήση του Ζακ Λακάν.
Οι ασθενείς παροτρύνονταν να συμμετέχουν ενεργά στην καθημερινή ζωή του ασύλου και στις αποφάσεις που τους αφορούσαν, να παράγουν συνεργατικά τα προϊόντα τους, να τα ανταλλάσουν ή να τα πωλούν εντός και εκτός του χώρου του νοσοκομείου. Τέθηκαν έτσι εν μέσω του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της γερμανικής κατοχής οι βάσεις του πρωτοποριακού μεταρρυθμιστικού κινήματος της "θεσμικής ψυχοθεραπείας" [psychothérapie institutionnelle], που στις αρχές του 1970 στη Γαλλία συμβάδισε ως ένα βαθμό με το κίνημα της αντιψυχιατρικής, αν και γρήγορα διαφάνηκαν οι βαθιές και ασυμβίβαστες διαφορές τους. (αντιψυχιατρική και θεσμική ψυχοθεραπεία)
 |
| Το ψυχιατρείο του Saint-Alban τη δεκαετία του 1940 |
2. Paul Eluard, Souvenirs de la maison des fous, édit. Vrille, 1945.
3. Οι υπερρεαλιστές απέναντι στην ψυχιατρική
Οι σουρεαλιστές από τη δεκαετία του 1920 είχαν ταχθεί με αφοριστικά κα βίαια κείμενα ενάντια στον κατασταλτικό μηχανισμό της ψυχιατρικής, ταυτίζοντας τα ψυχιατρεία με φυλακές και κάτεργα ("Γράμμα στους ιατρικούς διευθυντές των φρενοκομείων", "Νάντια"[a]) και την κενότητα των διαγνωστικών κατηγοριών της ("Άμωμος Σύλληψις"[b]). Ανέδειξαν επίσης την επαναστατική διάσταση του λόγου των τρελών (ο οποίος πέρα από αισθητικούς, ηθικούς και λογικούς κανόνες αποκαλύπτει μια άλλη πραγματικότητα αδιανόητη στους υποταγμένους στις κοινωνικές συμβάσεις "φυσιολογικούς" ανθρώπους), και επισήμαναν τις "ομοιότητες τού λόγου της τρέλας και του λόγου της ποίησης" δημοσιεύοντας κείμενα των ψυχικά πασχόντων στα σουρεαλιστικά περιοδικά ως ισότιμα λογοτεχνικά έργα και ενσωματώνοντας στα κείμενα και τα ποιήματά τους τον παράδοξο λόγο των τρελών που για τους ψυχιάτρους δεν είχε παρά μόνον διαγνωστική αξία ("Αμωμος Σύλληψις", "Poésie Involontaire et Poésie Intentionnelle"[c]).
a. André Breton (1928), Νάντια [Nadja], σελ.125-134, εκδ. Ύψιλον, 1981.
b. André Breton - Paul Éluard (1930), Άμωμος Σύλληψις [L'Immaculée Conception], εκδ. Ύψιλον, 1984.
c. Paul Éluard (1942), Poésie Involontaire et Poésie Intentionnelle, édit. Seghers, 2011.
---------------------------
Βιβλιογραφικές αναφορές
• Dominique Mabin - Renée Mabin, "Art, folie et surréalisme à l’hôpital psychiatrique de Saint-Alban-sur-Limagnole pendant la guerre de 1939-1945": Mélusine
• Anouck Cape, "De l'aliénisme à la littérature d'avant-garde ou les ambiguïtés d'une consécration : petite histoire des écrits de fous". Romantisme, n° 141, 2008. Cairn.info
• Philippe Chardin, "N'est pas fou qui veut ? La simulation des délires mentaux par André Breton et Paul Éluard dans 'les possessions'". Revue d'histoire littéraire de la France, vol. 111, 2011. Cairn info
• Joan Masó (επιμ), "François Tosquelles - Soigner les institutions", p. 193-195, édit. L’Arachnéen, 2021.
Σχετικές αναρτήσεις:
• (Antonin Artaud, Robert Desnos) "Γράμμα στους ιατρικούς διευθυντές των φρενοκομείων"
• Roger Gentis, "Σαμανισμός και τρέλα"
• Henri Michaux - Éric Duvivier, "Εικόνες του οραματικού κόσμου"
• Unica Zürn: a. Μια προαναγγελθείσα αυτοκτονία. b. Οι αυτοβιογραφικές νουβέλες· το βίωμα και ο λόγος της τρέλας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου