"Stultorum Medicus" ["Τρελός γιατρός"] ονομάσθηκε μια από τις γκραβούρες που περιλαμβάνονται στο λεύκωμα που εξέδωσε το 1596 στη Φρανκφούρτη ο Γιόχαν Τεντόρ ντε Μπρυ, γιος και συνεργάτης του Φλαμανδού σχεδιαστή και χαράκτη Τεοντόρ ντε Μπρυ.[1]
Σατιρίζει τις ιατρικο-φιλοσοφικές αντιλήψεις για την τρέλλα αλλά και λαϊκές δοξασίες που επικρατούσαν στις χώρες της Δυτικής και Βόρειας Ευρώπης κατά τον 16ο αιώνα. Σατιρίζει, δηλαδή, πρωτίστως τη γαληνική "θεωρία των χυμών" και τις "καθαρτικές" θεραπείες της τρέλας που απέρρεαν από αυτήν (καθαρτικά, εμετικά και κλύσματα[2]), και δευτερευόντως τις λαϊκές δοξασίες που απέδιδαν την τρέλα στην ύπαρξη ενός ξένου σώματος (πέτρα, έντομο, ζωύφιο) μέσα στο κεφάλι του πάσχοντος (βλέπε, "Η εκτομή του λίθου της τρέλλας".) -δοξασίες που συνυπήρχαν παράλληλα με τις ηθικο-θρησκευτικές δογματικές απόψεις που την συνέδεαν με την "έκλυτη ζωή" και τα ανθρώπινα πάθη (και που αποτυπώνονται, για παράδειγμα, στο "Το πλοίο των τρελλών" του Σεμπάστιαν Μπραντ ή στον "Κήπο των απολαύσεων" και στο "Πλοίο των τρελλών" του Ιερώνυμου Μπος).
Στο κέντρο της γκραβούρας βλέπουμε έναν γιατρό να περιεργάζεται -με κάπως έκπληκτο ύφος και "ανάλαφρη" στάση- ένα φιαλίδιο ούρων μέσα στο οποίο επιπλέει ένα ανθρωπάκι ντυμένο με τη χαρακτηριστική φορεσιά των τρελών και των μπουφόνων της αναγεννησιακής εικονογραφίας. Λίγο πιο πέρα, κάποιος βοηθός ανοίγει την κάνουλα -που έχει ήδη προσαρμοστεί στην υπερβολικά πρησμένη κοιλιά ενός ασθενούς- και αμέσως πλήθος κακόβουλων πλασμάτων (ανθρωπίδια, ζώα και ζωύφια), που προφανώς κυκλοφορούσαν μέσα του και ήταν η αιτία της αρρώστιας του, ξεχύνονται με ορμή και παγιδεύονται μέσα σε ένα δοχείο τοποθετημένο εμπρός του.
Απέναντι ένας άλλος ασθενής βρίσκεται γυμνός αυτός μέσα σε έναν κάδο με αχνιστό καυτό νερό. Έχει το κεφάλι του στο εσωτερικό ενός αποστακτικού κέρατος, από τη μύτη του οποίου "σταλάζουν" ποντίκια ("έχει ένα ποντίκι μέσα στο κεφάλι του" ήταν σε χώρες του Βορρά μια έκφραση συνώνυμη της παραφροσύνης), ενώ από τη βαλβίδα ασφαλείας εξέρχεται με ορμή νέφος ατμών παρασύροντας μαζί του τις "αρρωστημένες" σκέψεις και φαντασιώσεις του ασθενούς. Τα νοσογόνα στοιχεία -έντομα, ζωύφια, νυχτερίδες (αναφορά στις λαϊκές δοξασίες)· όπλα, άλογα και κυνηγητικά σκυλιά, μουσικά όργανα, βιβλία, τυχερά παιχνίδια και γυναικείες φιγούρες (αναφορά στην ηθικολογική ερμηνεία της τρέλας)- εξαερωμένα από την θερμότητα εγκαταλείπουν το κεφάλι του, και το μυαλό του "αποκαθαίρεται" από τα προϊόντα και τα αίτια της παραφροσύνης. Μέσα σε μία και μόνο παράσταση ο Ντε Μπρυ κατόρθωσε να ενσωματώσει περιπαίζοντάς τες τόσο τις αφελείς αντιλήψεις των απλών ανθρώπων, όσο και τις θεωρητικές κατασκευές των γιατρών και των ηθικοδιδασκάλων της εποχής του,
Κύριος στόχος του, ωστόσο, φαίνεται να παραμένει η "θεωρία των χυμών". Σύμφωνα με αυτήν, η τρέλλα οφειλόταν σε υπερβολική συγκέντρωση μέσα στο σώμα φλέγματος, αίματος ή χολής: υπερσυγκέντρωση φλέγματος προκαλούσε επιληψία, υπερσυγκέντρωση μαύρης χολής μελαγχολία και υπερσυγκέντρωση αίματος ή κίτρινης χολής μανία. Με την θερμότητα οι περιττοί "χυμοί" στέγνωναν, και τα αέρια υπολείμματα τους αποβάλλονταν μέσα από τις ραφές του κρανίου. Το κεφάλι μοιάζει με την οροφή ενός καλά θερμαινόμενου σπιτιού, λέει ο Φλαμανδός γιατρός -και θεωρούμενος πατέρας της ανατομίας- Ανδρέας Βασάλιος (Andreas Vasalius, 1514-1590): Εκεί συγκεντρώνονται οι καπνοί και οι αναθυμιάσεις που ανέρχονται από τα χαμηλότερα στρώματα. Για αυτό, συνεχίζει ο Βασάλιος, ο Σοφός Δημιουργός δεν έφτιαξε το κρανίο μόνο από ένα ενιαίο κόκκαλο, αλλά από πολλά κομμάτια που συνδέονται μεταξύ τους με ραφές, ώστε να μπορούν μέσα από τα κενά τους να αποβάλλονται οι περιττές ουσίες και τα απεκκρίματα.[3]
Η εντύπωση της ειρωνικής -και ιδιαίτερα περιπαικτικής προς τους γιατρούς και τις μεθόδους τους- διάστασης της εικόνας ενισχύεται έτι περισσότερο από τη γραμμένη στα λατινικά λεζάντα: Arte mea cerebrun nisi sit sapientia totum -που θα μπορούσαμε, παραφράζοντας την, να αποδώσουμε ελεύθερα με τη φράση: "Η τέχνη μου αντικατοπτρίζει το μέγεθος τής σοφίας μου"!
• • • • •
Λίγα χρόνια αργότερα ο Γερμανός χαράκτης Ματέους Γκρόιτερ (Matthäus Greuter, 1564–1638) φιλοτέχνησε μια παραλλαγή της γκραβούρας του Τεοντόρ ντε Μπρυ. "Ο γιατρός που θεραπεύει τη φαντασία και εξαλείφει με καθαρτικά την τρέλα" ["Le médecin guarissant phantassie, purgeant aussi par drogues la folie"], γράφει η λεζάντα στην κορυφή της. Και στο κάτω μέρος διαβάζουμε: "Ελάτε όλοι εσείς που το κεφάλι σας είναι γεμάτο φαντασίες, εμπιστευθείτε τον σοφό Δάσκαλο, και αυτός θα στεγνώσει στον φούρνο τους χυμούς σας και θα σας απαλλάξει μέσα σε λίγο χρόνο από τα πολλά σας βάσανα · θα σας εξαγνίσει επίσης με φίλτρα και ελιξίρια, και η σωφροσύνη θα σας κατακλύσει."[4]
Η σκηνή διαδραματίζεται τώρα μέσα σε ένα φαρμακείο ή μάλλον μέσα σε ένα αλχημικό εργαστήριο. Ένα μαγκάλι, ένας φούρνος σε πρώτο πλάνο, ένα μεγάλο γουδοχέρι, ένας αποστακτήρας και ράφια κατάμεστα με φιάλες και φιαλίδια φαρμάκων συνθέτουν το σκηνικό. Στις ετικέτες τους δεν αναγράφονται οι δραστικές ουσίες που περιέχουν, αλλά τα θαυματουργά και εξαίσια αποτελέσματα τα οποία προκαλούν στους ασθενείς που τα λαμβάνουν: ευθυκρισία, μνήμη, νόηση, λογική· αλλά και λεπτότητα, τιμιότητα, εγκράτεια, υπακοή, ευσέβεια -διανοητικές δηλαδή και ηθικές αρετές που η έλλειψή τους χαρακτήριζε την τρέλα, σύμφωνα πάντα με τις επικρατούσες ιατροφιλοσοφικές και ηθικολογικές αντιλήψεις της εποχής. "Σωφροσύνη" [sagesse] γράφει και η ετικέτα στο φιαλίδιο του καθαρτικού που ο γιατρός, στο δεξιό μέρος της εικόνας, χορηγεί στον καθισμένο σε "καρέκλα τουαλέτας" ασθενή του για να εκβάλει αυτός αφοδεύοντας τα ανθρωποειδή ζιζάνια της τρέλας του.
Στην άλλη άκρη, ο βοηθός σπρώχνει το κεφάλι ενός άλλου ξαπλωμένου σε φορείο ασθενή μέσα στον "αλχημικό φούρνο". Οι "αρρωστημένες" φαντασίες, οι σκέψεις και οι φαντασιώσεις του αρχίζουν αμέσως να εξαερώνονται, να γίνονται καπνός και να χάνονται μέσα από τις καμινάδες, όπως συνέβαινε και με τον αποστακτήρα της γκραβούρας του Ντε Μπρυ.
Η αντικατάσταση από τον Γκόιτερ του καυτού νερού με τον πυρωμένο φούρνο παραπέμπει, ενδεχομένως, όχι μόνον στις υποτιθέμενες θεραπευτικές ιδιότητες της θερμότητας αλλά και σ' αυτές της φωτιάς. Η "καυτηρίαση", άλλωστε, παρέμενε η έσχατη λύση, όταν μια ασθένεια δεν μπορούσε να αντιμετωπισθεί με τη βοτανική, την αφαίμαξη ή την εκκένωση (κάθαρση) των περιττών χυμών και των καταλοίπων της "πέψης".[5]
Στο Μουσείο Ρολέν της Γαλλίας (Musée Rolin d’Autun) βρίσκεται σήμερα ένας βασισμένος στην γκραβούρα του Γκρόιτερ πίνακας, που το 1897 μετέφερε σε καμβά (από έναν άλλο πίνακα ζωγραφισμένο πάνω σε ξύλο) κάποιος σχεδιαστής ονόματι Alexandre Huet (Αλεξάντρ Υέ). Ο αρχικός ξύλινος πίνακας κοσμούσε την ταμπέλα ενός φαρμακείου της πόλης Autun κατά τον 19ο αιώνα -πιθανώς επειδή ο φαρμακοποιός παρασυρμένος από τη διφορούμενη λεζάντα στην κορυφή του πίνακα θεώρησε ότι η παράσταση συμβόλιζε τη νίκη της επιστήμης πάνω στην τρέλλα.[6]
Σχετικές αναρτήσεις:
• Η εκτομή του λίθου της τρέλλας
• Το πλοίο των τρελλών στην ποίηση και τη ζωγραφική της Αναγέννησης
• Το "γατόπιανο" (cat piano) και η θεραπεία της μελαγχολίας
1. Johann Theodor de Bry & Johann Israel de Bry, Emblemata saecularia, mira et jucunda varietate saeculi huius mores ita exprimentia ..., Frankfurt, 1596.
• Η γκραβούρα του "Τρελλού γιατρού" είναι αυτή με το νούμερο 44: http://daten.digitale-sammlungen.de/~db/0002/bsb00024751/images/index.html?id=00024751&groesser=&fip=eayaxsfsdryztsxdsydxsxseayaensdas&no=13&seite=201
2. Claude Quetel & Pierre Morel, Les fous et leurs médecins de la Renaissance au XXe siècle, "Les évacuants", p. 79-83, ed. Hachette, 1979.
3. Jacqueline Vons, "Le médecin guarissant phantassie, purgeant aussi par drogues la folie", Histoire des sciences médicales, t. XLIV, n° 2, p. 121-129, 2010.
4. Εκτός από τη γαλλική υπάρχει και η ολλανδική και η ευρέως διαδεμόνη κατά τον 16ο αιώνα πρωτότυπη γερμανική ("Doctor Wurmbrandt" / The British Museum) εκδοχή της ξυλογραφίας.
5. Βάσια Λέκκα, Ιστορία και Θεωρία της Ψυχιατρικής. Από τον Ιπποκράτη μέχρι το κίνημα της αντιψυχιατρικής και τον Michel Foucault, εκδ. Futura, 2012.
6. Jacqueline Vons, "Le médecin guarissant phantassie, purgeant aussi par drogues la folie", Histoire des sciences médicales, t. XLIV, n° 2, p. 121-129, 2010.
7. The British Museum: "To this grave doctor millions do resort"
 |
| "Ο τρελλός γιατρός" (1596) Τεοντόρ ντε Μπρυ (Theodor de Bry) Εθνικό Μουσείο της Ολλανδίας (Rijksmuseum) |
Σατιρίζει τις ιατρικο-φιλοσοφικές αντιλήψεις για την τρέλλα αλλά και λαϊκές δοξασίες που επικρατούσαν στις χώρες της Δυτικής και Βόρειας Ευρώπης κατά τον 16ο αιώνα. Σατιρίζει, δηλαδή, πρωτίστως τη γαληνική "θεωρία των χυμών" και τις "καθαρτικές" θεραπείες της τρέλας που απέρρεαν από αυτήν (καθαρτικά, εμετικά και κλύσματα[2]), και δευτερευόντως τις λαϊκές δοξασίες που απέδιδαν την τρέλα στην ύπαρξη ενός ξένου σώματος (πέτρα, έντομο, ζωύφιο) μέσα στο κεφάλι του πάσχοντος (βλέπε, "Η εκτομή του λίθου της τρέλλας".) -δοξασίες που συνυπήρχαν παράλληλα με τις ηθικο-θρησκευτικές δογματικές απόψεις που την συνέδεαν με την "έκλυτη ζωή" και τα ανθρώπινα πάθη (και που αποτυπώνονται, για παράδειγμα, στο "Το πλοίο των τρελλών" του Σεμπάστιαν Μπραντ ή στον "Κήπο των απολαύσεων" και στο "Πλοίο των τρελλών" του Ιερώνυμου Μπος).
Στο κέντρο της γκραβούρας βλέπουμε έναν γιατρό να περιεργάζεται -με κάπως έκπληκτο ύφος και "ανάλαφρη" στάση- ένα φιαλίδιο ούρων μέσα στο οποίο επιπλέει ένα ανθρωπάκι ντυμένο με τη χαρακτηριστική φορεσιά των τρελών και των μπουφόνων της αναγεννησιακής εικονογραφίας. Λίγο πιο πέρα, κάποιος βοηθός ανοίγει την κάνουλα -που έχει ήδη προσαρμοστεί στην υπερβολικά πρησμένη κοιλιά ενός ασθενούς- και αμέσως πλήθος κακόβουλων πλασμάτων (ανθρωπίδια, ζώα και ζωύφια), που προφανώς κυκλοφορούσαν μέσα του και ήταν η αιτία της αρρώστιας του, ξεχύνονται με ορμή και παγιδεύονται μέσα σε ένα δοχείο τοποθετημένο εμπρός του.
Απέναντι ένας άλλος ασθενής βρίσκεται γυμνός αυτός μέσα σε έναν κάδο με αχνιστό καυτό νερό. Έχει το κεφάλι του στο εσωτερικό ενός αποστακτικού κέρατος, από τη μύτη του οποίου "σταλάζουν" ποντίκια ("έχει ένα ποντίκι μέσα στο κεφάλι του" ήταν σε χώρες του Βορρά μια έκφραση συνώνυμη της παραφροσύνης), ενώ από τη βαλβίδα ασφαλείας εξέρχεται με ορμή νέφος ατμών παρασύροντας μαζί του τις "αρρωστημένες" σκέψεις και φαντασιώσεις του ασθενούς. Τα νοσογόνα στοιχεία -έντομα, ζωύφια, νυχτερίδες (αναφορά στις λαϊκές δοξασίες)· όπλα, άλογα και κυνηγητικά σκυλιά, μουσικά όργανα, βιβλία, τυχερά παιχνίδια και γυναικείες φιγούρες (αναφορά στην ηθικολογική ερμηνεία της τρέλας)- εξαερωμένα από την θερμότητα εγκαταλείπουν το κεφάλι του, και το μυαλό του "αποκαθαίρεται" από τα προϊόντα και τα αίτια της παραφροσύνης. Μέσα σε μία και μόνο παράσταση ο Ντε Μπρυ κατόρθωσε να ενσωματώσει περιπαίζοντάς τες τόσο τις αφελείς αντιλήψεις των απλών ανθρώπων, όσο και τις θεωρητικές κατασκευές των γιατρών και των ηθικοδιδασκάλων της εποχής του,
Κύριος στόχος του, ωστόσο, φαίνεται να παραμένει η "θεωρία των χυμών". Σύμφωνα με αυτήν, η τρέλλα οφειλόταν σε υπερβολική συγκέντρωση μέσα στο σώμα φλέγματος, αίματος ή χολής: υπερσυγκέντρωση φλέγματος προκαλούσε επιληψία, υπερσυγκέντρωση μαύρης χολής μελαγχολία και υπερσυγκέντρωση αίματος ή κίτρινης χολής μανία. Με την θερμότητα οι περιττοί "χυμοί" στέγνωναν, και τα αέρια υπολείμματα τους αποβάλλονταν μέσα από τις ραφές του κρανίου. Το κεφάλι μοιάζει με την οροφή ενός καλά θερμαινόμενου σπιτιού, λέει ο Φλαμανδός γιατρός -και θεωρούμενος πατέρας της ανατομίας- Ανδρέας Βασάλιος (Andreas Vasalius, 1514-1590): Εκεί συγκεντρώνονται οι καπνοί και οι αναθυμιάσεις που ανέρχονται από τα χαμηλότερα στρώματα. Για αυτό, συνεχίζει ο Βασάλιος, ο Σοφός Δημιουργός δεν έφτιαξε το κρανίο μόνο από ένα ενιαίο κόκκαλο, αλλά από πολλά κομμάτια που συνδέονται μεταξύ τους με ραφές, ώστε να μπορούν μέσα από τα κενά τους να αποβάλλονται οι περιττές ουσίες και τα απεκκρίματα.[3]
Η εντύπωση της ειρωνικής -και ιδιαίτερα περιπαικτικής προς τους γιατρούς και τις μεθόδους τους- διάστασης της εικόνας ενισχύεται έτι περισσότερο από τη γραμμένη στα λατινικά λεζάντα: Arte mea cerebrun nisi sit sapientia totum -που θα μπορούσαμε, παραφράζοντας την, να αποδώσουμε ελεύθερα με τη φράση: "Η τέχνη μου αντικατοπτρίζει το μέγεθος τής σοφίας μου"!
• • • • •
Ο γιατρός που θεραπεύει τη φαντασία
 |
| "Ο γιατρός που θεραπεύει τη φαντασία (~1620) Ματτέους Γκρόιτερ (Mattheus Greuter) Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας (BnF) |
Λίγα χρόνια αργότερα ο Γερμανός χαράκτης Ματέους Γκρόιτερ (Matthäus Greuter, 1564–1638) φιλοτέχνησε μια παραλλαγή της γκραβούρας του Τεοντόρ ντε Μπρυ. "Ο γιατρός που θεραπεύει τη φαντασία και εξαλείφει με καθαρτικά την τρέλα" ["Le médecin guarissant phantassie, purgeant aussi par drogues la folie"], γράφει η λεζάντα στην κορυφή της. Και στο κάτω μέρος διαβάζουμε: "Ελάτε όλοι εσείς που το κεφάλι σας είναι γεμάτο φαντασίες, εμπιστευθείτε τον σοφό Δάσκαλο, και αυτός θα στεγνώσει στον φούρνο τους χυμούς σας και θα σας απαλλάξει μέσα σε λίγο χρόνο από τα πολλά σας βάσανα · θα σας εξαγνίσει επίσης με φίλτρα και ελιξίρια, και η σωφροσύνη θα σας κατακλύσει."[4]
Στην άλλη άκρη, ο βοηθός σπρώχνει το κεφάλι ενός άλλου ξαπλωμένου σε φορείο ασθενή μέσα στον "αλχημικό φούρνο". Οι "αρρωστημένες" φαντασίες, οι σκέψεις και οι φαντασιώσεις του αρχίζουν αμέσως να εξαερώνονται, να γίνονται καπνός και να χάνονται μέσα από τις καμινάδες, όπως συνέβαινε και με τον αποστακτήρα της γκραβούρας του Ντε Μπρυ.
Η αντικατάσταση από τον Γκόιτερ του καυτού νερού με τον πυρωμένο φούρνο παραπέμπει, ενδεχομένως, όχι μόνον στις υποτιθέμενες θεραπευτικές ιδιότητες της θερμότητας αλλά και σ' αυτές της φωτιάς. Η "καυτηρίαση", άλλωστε, παρέμενε η έσχατη λύση, όταν μια ασθένεια δεν μπορούσε να αντιμετωπισθεί με τη βοτανική, την αφαίμαξη ή την εκκένωση (κάθαρση) των περιττών χυμών και των καταλοίπων της "πέψης".[5]
• • • • •
 |
| "Ο γιατρός που θεραπεύει τη φαντασία" Πίνακας μεταφερμένος σε καμβά από τον Alexandre Huet (1897) Μουσείο Ρολέν (Musée Rolin d’Autun) |
Στο Μουσείο Ρολέν της Γαλλίας (Musée Rolin d’Autun) βρίσκεται σήμερα ένας βασισμένος στην γκραβούρα του Γκρόιτερ πίνακας, που το 1897 μετέφερε σε καμβά (από έναν άλλο πίνακα ζωγραφισμένο πάνω σε ξύλο) κάποιος σχεδιαστής ονόματι Alexandre Huet (Αλεξάντρ Υέ). Ο αρχικός ξύλινος πίνακας κοσμούσε την ταμπέλα ενός φαρμακείου της πόλης Autun κατά τον 19ο αιώνα -πιθανώς επειδή ο φαρμακοποιός παρασυρμένος από τη διφορούμενη λεζάντα στην κορυφή του πίνακα θεώρησε ότι η παράσταση συμβόλιζε τη νίκη της επιστήμης πάνω στην τρέλλα.[6]
Ο Δόκτωρ Πανούργος
Τέλος, μια ακόμη παραλλαγή της γκραβούρας του Γκρόιτερ φιλοτέχνησε περί τα μέσα του 17ου αιώνα ο φλαμανδικής καταγωγής Άγγλος χαράκτης Martin Droeshout (Μάρτιν Ντροζχάουτ, 1601-1650). Το κεντρικό πρόσωπο, ο γιατρός, επονομάζεται τώρα "Δόκτωρ Πανούργος" ("Doctor Panurgus"), και ένα εκτενές κείμενο για την τρέλα ενσωματώνεται στην εικόνα. Στη γκραβούρα του Droeshout δεν υπάρχει ο βοηθός του γιατρού· στη θέση του εμφανίζονται νέα πρόσωπα αντιπροσωπευτικά των διάφορων διακριτών κοινωνικών τάξεων της εποχής: Το έργο έχει αποκτήσει πλέον και πολιτική διάσταση.[7] |
| "Ο Γιατρός Πανούργος" ( ̴ 1620) (Doctor Panurgus) Martin Droeshout, Wellcome Collection |
© Χρήστος Μπελόπουλος
Σχετικές αναρτήσεις:
• Η εκτομή του λίθου της τρέλλας
• Το πλοίο των τρελλών στην ποίηση και τη ζωγραφική της Αναγέννησης
• Το "γατόπιανο" (cat piano) και η θεραπεία της μελαγχολίας
Σημειώσεις
1. Johann Theodor de Bry & Johann Israel de Bry, Emblemata saecularia, mira et jucunda varietate saeculi huius mores ita exprimentia ..., Frankfurt, 1596.
• Η γκραβούρα του "Τρελλού γιατρού" είναι αυτή με το νούμερο 44: http://daten.digitale-sammlungen.de/~db/0002/bsb00024751/images/index.html?id=00024751&groesser=&fip=eayaxsfsdryztsxdsydxsxseayaensdas&no=13&seite=201
2. Claude Quetel & Pierre Morel, Les fous et leurs médecins de la Renaissance au XXe siècle, "Les évacuants", p. 79-83, ed. Hachette, 1979.
3. Jacqueline Vons, "Le médecin guarissant phantassie, purgeant aussi par drogues la folie", Histoire des sciences médicales, t. XLIV, n° 2, p. 121-129, 2010.
4. Εκτός από τη γαλλική υπάρχει και η ολλανδική και η ευρέως διαδεμόνη κατά τον 16ο αιώνα πρωτότυπη γερμανική ("Doctor Wurmbrandt" / The British Museum) εκδοχή της ξυλογραφίας.
5. Βάσια Λέκκα, Ιστορία και Θεωρία της Ψυχιατρικής. Από τον Ιπποκράτη μέχρι το κίνημα της αντιψυχιατρικής και τον Michel Foucault, εκδ. Futura, 2012.
6. Jacqueline Vons, "Le médecin guarissant phantassie, purgeant aussi par drogues la folie", Histoire des sciences médicales, t. XLIV, n° 2, p. 121-129, 2010.
7. The British Museum: "To this grave doctor millions do resort"
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου