Το 1979, ο Γάλλος φωτογράφος και σκηνοθέτης Ρεμόν Ντεπαρντόν (Raymond Depardon) προσκλήθηκε από τον Φράνκο Μπαζάλια (Franco Basaglia), την ηγετική μορφή της εναλλακτικής ιταλικής ψυχιατρικής, για να φωτογραφήσει τα παραδοσιακά άσυλα της Ιταλίας πριν ξεκινήσει η μεταρρύθμιση που προέβλεπε το σταδιακό τους κλείσιμο. (Βλέπε: "Raymond Depardon. Φωτογραφίζοντας τα ψυχιατρικά άσυλα της Ιταλίας") Όπως ομολογεί ο ίδιος η εμπειρία αυτή τον επηρέασε βαθιά, και αρκετά χρόνια αργότερα αισθάνθηκε την ανάγκη να στρέψει ξανά την προσοχή και τη ματιά του στην τρέλλα και την ψυχιατρική.
Τα ντοκιμαντέρ του "Επείγοντα" (Urgences, 1988) και "12 ημέρες" (12 jours, 2017) αναδεικνύουν τον αυταρχισμό και τη βία της καθημερινής ψυχιατρικής πρακτικής, τη βία που παραμένει διαχρονικά παρούσα παρά τον εκσυχρονισμό και τον εξανθρωπισμό των ψυχιατρικών ιδρυμάτων, την καλή θέληση πολλών λειτουργών της ψυχικής υγείας και την ψήφιση νόμων για την προστασία των δικαιωμάτων των ψυχικά πασχόντων.
Τα ντοκιμαντέρ του "Επείγοντα" (Urgences, 1988) και "12 ημέρες" (12 jours, 2017) αναδεικνύουν τον αυταρχισμό και τη βία της καθημερινής ψυχιατρικής πρακτικής, τη βία που παραμένει διαχρονικά παρούσα παρά τον εκσυχρονισμό και τον εξανθρωπισμό των ψυχιατρικών ιδρυμάτων, την καλή θέληση πολλών λειτουργών της ψυχικής υγείας και την ψήφιση νόμων για την προστασία των δικαιωμάτων των ψυχικά πασχόντων.
12 Jours (12 ημέρες, 2017)
Στις "12 ημέρες"[1] παρακολουθούμε τον απεγνωσμένο και άνισο αγώνα δέκα ασθενών ενός υπερσύγχρονου ψυχιατρείου της Λυών να πείσουν σε μια σύντομη ακροαματική διαδικασία τον εκπρόσωπο της δικαστικής αρχής να άρει το καθεστώς αναγκαστικής τους νοσηλείας.
Αποσπάσματα από την ταινία 12 Jours (γαλλικά με αγγλικούς υπότιτλους)
Ο τίτλος της ταινίας παραπέμπει σε ένα γαλλικό νόμο που ψηφίστηκε το 2013 και επιβάλλει εντός δώδεκα ημερών κάθε ασθενής που εισήχθη χωρίς τη θέλησή του σε ψυχιατρικό ίδρυμα να παρουσιάζεται ενώπιον δικαστή, ο οποίος και θα αποφασίσει τελικά αν η ακούσια εισαγωγή είναι νόμιμη και δικαιολογημένη. Πρόκειται για μια διαδικασία στην οποία υποβάλλονται ετησίως περίπου εκατό χιλιάδες άτομα στη Γαλλία. Ο ασθενής αφού παραμείνει σε ένα "δωμάτιο απομόνωσης" για μερικές ημέρες οδηγείται στο γραφείο τού δικαστή παρουσία διορισμένου δικηγόρου, που κατά κανόνα παραμένει επί της ουσίας αμέτοχος. Παρόλο που κατά τη διάρκεια της διαδικασίας δεν παρίσταται κανείς ψυχίατρος, ο ψυχιατρικός λόγος και η ψυχιατρική εξουσία είναι παρόντες μέσα από τις αναφορές και τις γνωματεύσεις των ψυχιάτρων τις οποίες έχει στην κατοχή του ο δικαστής.
Η όλη διαδικασία εξελίσσεται τελικά σε παρωδία, αφού ούτε ο δικαστής ούτε ο δικηγόρος έχουν τον τρόπο και τη γνώση να αμφισβητήσουν την εγκυρότητα της ψυχιατρικής διάγνωσης. Στην σημερινή εποχή, όπως έλεγε ο Μισέλ Φουκώ, ο ψυχίατρος είναι το πρόσωπο που ορίζει κατ' αποκλειστικότητα και με κατηγορηματικό τρόπο τι είναι η "κανονικότητα" και τι είναι η "τρέλα". ("Michel Foucault. Ο κόσμος έχει γίνει ένα μεγάλο άσυλο") Ο δικαστής καταλήγει έτσι, στην συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων, να επικυρώνει απλώς την απόφαση του ψυχιάτρου, και στον δικηγόρο δεν απομένει παρά να μεταφράσει σε έναν πιο κατανοητό και ανθρώπινο λόγο τα λεγόμενα του δικαστή και συμμαχώντας μαζί του να προσπαθήσει να πείσει τον "πελάτη" του ότι η αναγκαστική νοσηλεία είναι γι' αυτόν η καλύτερη δυνατή λύση.
Ο ασθενής, κατεσταλμένος ήδη σε μεγάλο βαθμό από τα φάρμακα και τις μέρες της απομόνωσης, βρίσκεται ουσιαστικά μόνος απέναντι σε μια πανίσχυρη διπλή εξουσία: Ένας νόμος και μια διαδικασία που, υποτίθεται, θεσπίσθηκε για να προστατέψει τις ελευθερίες και τα δικαιώματα των πασχόντων καταλήγει τελικά στην πράξη να στρέφεται εναντίον τους.
Ο Ρεμόν Ντεπαρντόν, έχοντας εξασφαλίσει την άδεια των αρχών και -φυσικά- τη συγκατάθεση των πασχόντων, κινηματογράφησε μέσα σε δύο μήνες εβδομήντα περίπου ακροάσεις από τις οποίες επιλέχθηκαν για τις ανάγκες της ταινίας οι δέκα. Μέσα από αυτές παρακολουθούμε περιπτώσεις ανθρώπων που κατέρρευσαν ψυχικά λόγω των πιέσεων που δέχθηκαν στον χώρο εργασίας τους, που οδηγήθηκαν σε απόπειρα αυτοκτονίας ή στο έγκλημα. Ανάμεσα στις αφηγήσεις των πασχόντων παρεμβάλλονται εικόνες από τους άδειους παγωμένους και σιωπηλούς χώρους του νοσοκομείου και από τις περικυκλωμένες με πανύψηλα συρματοπλέγματα εσωτερικές αυλές.
Σε όλες τις περιπτώσεις που επέλεξε να παρουσιάσει ο Ντεπαρντόν, ο ψυχιατρικός λόγος ενισχυμένος και από τη δικαστική εξουσία απομονώνει τις πράξεις του ασθενούς από το κοινωνικό περιβάλλον μέσα στο οποίο γεννήθηκαν θεωρώντας κάθε φορά ως μόνο υπεύθυνο τον πάσχοντα. Όπως λέει ο Μπρους Κόεν (Bruce Cohen), οι ψευδο-επιστημονικές "αποδείξεις" της ψυχιατρικής και η ρητορική που τις συνοδεύει επιτρέπουν να αποδίδεται ευκολότερα -και αποκλειστικά- στα θύματα τού συστήματος η ευθύνη της κατάστασής τους. ("Bruce Cohen. Η ψυχιατρική ηγεμονία. Μια μαρξιστική θεωρία της ψυχικής αρρώστιας.")
Η ταινία κατακρίθηκε από το γαλλικό ψυχιατρικό κατεστημένο, επειδή παρουσιάζει μόνο την κατασταλτική πλευρά της ψυχιατρικής χωρίς να γίνεται αναφορά στις θεραπευτικές προσπάθειες των γιατρών και του λοιπού προσωπικού. Η πρόθεση πάντως του σκηνοθέτη δεν ήταν να καταγγείλει την ψυχιατρική, αλλά να ακουστεί ο εύθραυστος και ενίοτε συγκεχυμένος λόγος των ίδιων των τρελλών, και να τεθούν ξανά καίρια ερωτήματα για τη φύση της "ψυχικής ασθένειας", τη σχέση της με το κοινωνικό περιβάλλον και τη δυνατότητα θεραπείας χωρίς περιορισμό της ελευθερίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Εντέλει, η ταινία μπορεί να ιδωθεί ως διαμαρτυρία ενάντια στη στέρηση της ελευθερίας, όποιος και είναι ο λόγος. "Δεν υπάρχει ιατρική, ηθική ή νομική δικαιολογία για τις ψυχιατρικές επεμβάσεις χωρίς τη θέληση του υποκειμένου· είναι εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας", έλεγε ήδη στη δεκαετία του 1960 ο ψυχίατρος Τόμας Σας (Thomas Szasz), συγγραφέας του "Μύθου της ψυχικής αρρώστιας" και εμβληματική μορφή της αμερικανικής αντιψυχιατρικής. ("Thomas Szasz. Η ψυχιατρική ως ψευδοεπιστήμη και ο μύθος της ψυχικής αρρώστιας")
Urgences (Επείγοντα, 1988)
Στα "Επείγοντα"[2] παρακολουθούμε τις συνεντεύξεις (ή "αντιπαραθέσεις") ανάμεσα στους γιατρούς και στους ασθενείς που προσέρχονται είτε οικειοθελώς είτε συνοδευόμενοι από την αστυνομία στο τμήμα επειγόντων ψυχιατρικών περιστατικών του παρισινού Νοσοκομείου Οτέλ-Ντιέ (Hôpital Hôtel-Dieu) -τμήμα που ίδρυσε και διηύθυνε για μια εικοσαετία ο ψυχίατρος και ψυχαναλυτής Henri Grivois.
Απόσπασμα από την ταινία Urgences (γαλλικά χωρίς υπότιτλους)
Στο παραπάνω απόσπασμα, μια νεαρή έγκυο γυναίκα (η οποία έχει οδηγηθεί από την αστυνομία στο ψυχιατρικό τμήμα, επειδή έσπασε τη βιτρίνα ενός μπαρ, όταν ο ιδιοκτήτης τού καταστήματος κλώτσησε μπροστά της ένα μικρό αδέσποτο σκυλάκι -"αδέσποτο" σαν το παιδί χωρίς πατέρα που πρόκειται η ίδια να φέρει στον κόσμο) να προσπαθεί μάταια να δικαιολογήσει την πράξη της επανατοποθετώντας την μέσα στο πλαίσιο στο οποίο προκλήθηκε.
Καθώς μιλά, ο ψυχίατρος που τη εξετάζει μεταφράζει αυτόματα μέσα του -όπως έχει μάθει κατά την εκπαίδευσή του- τα λεγόμενα και τις πράξεις της σε ψυχιατρικά συμπτώματα (Βλέπε: Robert Barrett· Η ψυχιατρική ομάδα και η κοινωνική κατασκευή της σχιζοφρένειας) για να της ανακοινώσει προς το τέλος της σύντομης συνέντευξης, με λόγο που δεν επιδέχεται καμία αντίρρηση, ότι η ψυχική κατάσταση της απαιτεί άμεση νοσηλεία σε ψυχιατρική κλινική. Στο άκουσμα της αμετάκλητης απόφασης, πίσω από την αρχική αδύναμη και φοβισμένη αντίδραση της νεαρής γυναίκας (με τα πυρετικά αστραφτερά μάτια), αισθανόμαστε την εσωτερική της ένταση να ανεβαίνει, να κορυφώνεται και να ακροβατεί λίγο πριν την κραυγή ή τον λυγμό…
Χρήστος Μπελόπουλος
Παραπομπές
1. Raymond Depardon, 12 jours (2017): https://www.imdb.com/title/tt6777114/2. Raymond Depardon, Urgences (1988): https://www.imdb.com/title/tt0096351/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου