Stultifera navis, "Το πλοίο των τρελών", ονόμασε ο Γάλλος φιλόσοφος Μισέλ Φουκώ (Michel Foucault) το πρώτο κεφάλαιο της πραγματείας του "Ιστορία της τρέλας στην κλασσική εποχή" -ένα βιβλίο αναφοράς των αντιψυχιατρικών κινημάτων .
Για τον Μισέλ Φουκώ το συχνά εμφανιζόμενο στη λογοτεχνία και την εικονογραφία της Αναγέννησης μοτίβο του "πλοίου των τρελών" είναι η πιο απλή και η πιο συμβολική φιγούρα της τρέλας στην εποχή της Αναγέννησης. Ταυτόχρονα, όπως υποστηρίζει ο ίδιος, αποτελεί και μια ιστορική πραγματικότητα: Προς το τέλος του Μεσαίωνα και στην αρχή της Αναγέννησης σε ορισμένες πόλεις, κυρίως της Βόρειας Ευρώπης, υπήρχε η συνήθεια να απαλλάσσονται από τους ενοχλητικούς ή περιπλανώμενους τρελούς επιβιβάζοντάς τους σε πλοία εμπόρων ή προσκυνητών για να τους μεταφέρουν είτε σε τόπους μακρινούς είτε σε μέρη αφιερωμένα σε κάποιον θαυματουργό άγιο.
"Στὸ φανταστικὸ τοπίο τῆς ἀναγεννησιακῆς τέχνης ἕνα νέο θέμα κάνει τὴν ἐμφάνισή του· σύντομα θὰ κερδίσει μιὰ θέση σημαντική· εἶναι τὸ θέμα τοῦ Πλοίου τῶν Τρελλῶν: τὸ παράξενο μεθυσμένο καράβι ποὺ πλέει στὰ ἤρεμα ποτάμια τῆς Ρηνανίας καὶ στὰ φλαμανδικὰ κανάλια. Τὸ Narrenschiff εἶναι προφανῶς μιὰ φιλολογική σύνθεση, πιθανὸ δάνειο ἀπὸ τὸ παλιὸ ἔπος τῶν Ἀργοναυτῶν ποὺ ξαναζωντάνεψε, βρῆκε νέο σφρίγος καὶ κύρος ἀνάμεσα στὰ μεγάλα μυθολογικὰ θέματα καὶ κατάκτησε τὴν εἰκονογραφία τῆς Βουργουνδίας. Ἔτσι καθιερώθηκε στὴν τέχνη της ἡ σύνθεση τούτων τῶν καραβιῶν, ποὺ τὸ πλήρωμά τους, ἀπαρτισμένο ἀπὸ φανταστικοὺς ἥρωες, ἠθικὰ πρότυπα ἤ διάφορους κοινωνικοὺς τύπους, ἐπιβιβάζεται γιὰ ἕνα μεγάλο συμβολικὸ ταξίδι ποὺ θὰ τοὺς ἀποφέρει […] τὴ δυνατότητα νὰ γνωρίσουν τὸ πεπρωμένο τους καὶ τὴν ἀλήθεια τους. [… στις συνθέσεις αὐτές συγκαταλέγεται] το Blauwe Schute τοῦ Jacob van Oestvoren, τὸ Narrenschiff τοῦ Brandt καὶ τὸ ἔργο τοῦ Josse Bade, Stultiferae naviculae scalpae fatuarum mulierum. Ὁ πίνακας τοῦ Ἱερώνυμου Bosch βέβαια κι αὐτὸς ἀνήκει σ᾿ ὅλο τοῦτο τὸ κύμα τοῦ ὀνείρου. […] τὸ Narrenschiff […] εἶχε καὶ πραγματικὴ ὑπόσταση, γιατὶ τέτοια πλοῖα ποὺ μετέφεραν ἀπὀ τὴ μιὰ πόλη στὴν ἄλλη τὸ φορτίο τους ἀπὸ τρελοὺς, ὑπῆρξαν στὴν πραγματικότητα. Ἐκείνη τὴν ἐποχὴ οἱ τρελοὶ εὔκολα ἀναγκάζονταν νὰ ζήσουν μιὰ ζωὴ περιπλανώμενου. Οἱ πόλεις πρόθυμα τοὺς ἀπόδιωχναν ἔξω ἀπ᾿ τὰ τείχη τους…" [1]
Η κάπως ρομαντική περιγραφή του Μισέλ Φουκώ για το πλοίο των τρελών υιοθετήθηκε έκτοτε από πολλούς συγγραφείς, και επαναλαμβάνεται συχνά σε κείμενα μέχρι και σήμερα.
Οι ειδικοί της Αναγέννησης όμως αμφισβητούν την πραγματικότητα του πλοίου των τρελών όπως την περιγράφει ο Φουκώ. Αναμφίβολα, λένε, κάποιοι τρελοί, επιληπτικοί ή δαιμονισμένοι συνοδευόμενοι από τους συγγενείς τους οδηγούνταν σε τόπους προσκυνήματος, όπως στο Χέελ [Geel] του Βελγίου όπου η θαυματουργή Αγία Δάφνη [Αγία Δύμφνα / St Dymphna] είχε τη φήμη ότι μπορούσε να τους απαλλάξει από τα δεινά τους. Είναι γνωστές επίσης μεμονωμένες περιπτώσεις -τρείς από τις οποίες αναφέρονται από τον Φουκώ προς επίρρωσιν της θέσεως του-, όπου ένας και μοναδικός κάθε φορά τρελός παραδόθηκε σε εμπόρους με εντολή να τον αποβιβάσουν κάπου μακριά. Δεν προκύπτει όμως από τις σωζόμενες γραπτές μαρτυρίες και τα αρχεία της εποχής ότι η πρακτική αυτή ήταν γενικευμένη και μάλιστα μαζική. Δεν υπήρχαν δηλαδή "πλοία τρελών" που πλέοντας "στα ήρεμα ποτάμια της Ρηνανίας" μετέφεραν από τη μια πόλη στην άλλη το ανθρώπινο φορτίο τους, αλλά μόνον κάποιοι μεμονωμένοι τρελοί που επιβιβάζονταν περιστασιακά σε περαστικά καράβια.[2] Η πλειοψηφία άλλωστε των τρελών της εποχής, όπως και ο ίδιος ο Φουκώ γράφει παρακάτω, είτε κυκλοφορούσαν ελεύθεροι στις πόλεις ή, έστω, στις παρυφές της, είτε -όταν γίνονταν επικίνδυνοι- εγκλείονταν σε ειδικές φυλακές.
Φαίνεται πως στο θέμα αυτό, της ιστορικότητας του πλοίου των τρελών, ο Μισέλ Φουκώ έκανε μάλλον λάθος...
1. Μισέλ Φουκώ, Ιστορία της τρέλας στην Κλασική εποχή, σελ. 13, εκδ. Ηριδανός, 2004 (επανέκδοση).
• Μια πληρέστερη έκδοση της "Ιστορίας της τρέλας" κυκλοφόρησε το 2007 από τις εκδόσεις Καλέντης.
2. Jonas Kurscheidt, "Le Narrenschiff de Sébastien Brant à l’épreuve du filtre foucaldien", Babel - Littératures plurielles, 25 (2012).
 |
| Narrenschiff Το πλοίο των τρελών |
Για τον Μισέλ Φουκώ το συχνά εμφανιζόμενο στη λογοτεχνία και την εικονογραφία της Αναγέννησης μοτίβο του "πλοίου των τρελών" είναι η πιο απλή και η πιο συμβολική φιγούρα της τρέλας στην εποχή της Αναγέννησης. Ταυτόχρονα, όπως υποστηρίζει ο ίδιος, αποτελεί και μια ιστορική πραγματικότητα: Προς το τέλος του Μεσαίωνα και στην αρχή της Αναγέννησης σε ορισμένες πόλεις, κυρίως της Βόρειας Ευρώπης, υπήρχε η συνήθεια να απαλλάσσονται από τους ενοχλητικούς ή περιπλανώμενους τρελούς επιβιβάζοντάς τους σε πλοία εμπόρων ή προσκυνητών για να τους μεταφέρουν είτε σε τόπους μακρινούς είτε σε μέρη αφιερωμένα σε κάποιον θαυματουργό άγιο.
"Στὸ φανταστικὸ τοπίο τῆς ἀναγεννησιακῆς τέχνης ἕνα νέο θέμα κάνει τὴν ἐμφάνισή του· σύντομα θὰ κερδίσει μιὰ θέση σημαντική· εἶναι τὸ θέμα τοῦ Πλοίου τῶν Τρελλῶν: τὸ παράξενο μεθυσμένο καράβι ποὺ πλέει στὰ ἤρεμα ποτάμια τῆς Ρηνανίας καὶ στὰ φλαμανδικὰ κανάλια. Τὸ Narrenschiff εἶναι προφανῶς μιὰ φιλολογική σύνθεση, πιθανὸ δάνειο ἀπὸ τὸ παλιὸ ἔπος τῶν Ἀργοναυτῶν ποὺ ξαναζωντάνεψε, βρῆκε νέο σφρίγος καὶ κύρος ἀνάμεσα στὰ μεγάλα μυθολογικὰ θέματα καὶ κατάκτησε τὴν εἰκονογραφία τῆς Βουργουνδίας. Ἔτσι καθιερώθηκε στὴν τέχνη της ἡ σύνθεση τούτων τῶν καραβιῶν, ποὺ τὸ πλήρωμά τους, ἀπαρτισμένο ἀπὸ φανταστικοὺς ἥρωες, ἠθικὰ πρότυπα ἤ διάφορους κοινωνικοὺς τύπους, ἐπιβιβάζεται γιὰ ἕνα μεγάλο συμβολικὸ ταξίδι ποὺ θὰ τοὺς ἀποφέρει […] τὴ δυνατότητα νὰ γνωρίσουν τὸ πεπρωμένο τους καὶ τὴν ἀλήθεια τους. [… στις συνθέσεις αὐτές συγκαταλέγεται] το Blauwe Schute τοῦ Jacob van Oestvoren, τὸ Narrenschiff τοῦ Brandt καὶ τὸ ἔργο τοῦ Josse Bade, Stultiferae naviculae scalpae fatuarum mulierum. Ὁ πίνακας τοῦ Ἱερώνυμου Bosch βέβαια κι αὐτὸς ἀνήκει σ᾿ ὅλο τοῦτο τὸ κύμα τοῦ ὀνείρου. […] τὸ Narrenschiff […] εἶχε καὶ πραγματικὴ ὑπόσταση, γιατὶ τέτοια πλοῖα ποὺ μετέφεραν ἀπὀ τὴ μιὰ πόλη στὴν ἄλλη τὸ φορτίο τους ἀπὸ τρελοὺς, ὑπῆρξαν στὴν πραγματικότητα. Ἐκείνη τὴν ἐποχὴ οἱ τρελοὶ εὔκολα ἀναγκάζονταν νὰ ζήσουν μιὰ ζωὴ περιπλανώμενου. Οἱ πόλεις πρόθυμα τοὺς ἀπόδιωχναν ἔξω ἀπ᾿ τὰ τείχη τους…" [1]
Η κάπως ρομαντική περιγραφή του Μισέλ Φουκώ για το πλοίο των τρελών υιοθετήθηκε έκτοτε από πολλούς συγγραφείς, και επαναλαμβάνεται συχνά σε κείμενα μέχρι και σήμερα.
Φαίνεται πως στο θέμα αυτό, της ιστορικότητας του πλοίου των τρελών, ο Μισέλ Φουκώ έκανε μάλλον λάθος...
1. Μισέλ Φουκώ, Ιστορία της τρέλας στην Κλασική εποχή, σελ. 13, εκδ. Ηριδανός, 2004 (επανέκδοση).
• Μια πληρέστερη έκδοση της "Ιστορίας της τρέλας" κυκλοφόρησε το 2007 από τις εκδόσεις Καλέντης.
2. Jonas Kurscheidt, "Le Narrenschiff de Sébastien Brant à l’épreuve du filtre foucaldien", Babel - Littératures plurielles, 25 (2012).
X. Αμπελάς
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου