Σύντομη παρουσίαση του αντιψυχιατρικού κινήματος

    "Αντιψυχιατρική" ονομάσθηκε ένα πολύμορφο κίνημα, έντονα κριτικό απέναντι στις θεωρίες και τις θεραπευτικές πρακτικές της κλασσικής-θεσμικής ψυχιατρικής, που αναπτύχθηκε στις δεκαετίες του 1960 και του 1970 στην Αμερική και στην Ευρώπη -ιδιαίτερα στη Βρετανία, τη Γαλλία και την Ιταλία.[1]

Γαλλικά "αντιψυχιατρικά" περιοδικά (δεκαετία 1970)

    Γνωστές προσωπικότητες το όνομα των οποίων συνδέθηκε (με τον έναν ή τον άλλο τρόπο) με τα αντιψυχιατρικά κινήματα υπήρξαν:
• Στις Η.Π.Α., ο κοινωνιολόγος Έρβινγκ Γκόφμαν[2] και ο Τόμας Σας -το βιβλίο του οποίου "Ο μύθος της ψυχικής αρρώστιας"[3], που πρωτοεκδόθηκε το 1961, θεωρείται, κατά συνθήκη, ότι σηματοδοτεί την έναρξη του "αντιψυχιατρικού κινήματος" …
• Στη Μ. Βρετανία, ο Ρόναλντ Λαινγκ, ο Ααρών Έστερσον και ο νοτιοαφρικανικής καταγωγής Ντέιβιντ Κούπερ [4] στον οποίο οφείλεται ο όρος "αντιψυχιατρική"…
• Στη Γαλλία, ο Ροζέ Ζεντίς [5], ο πολωνικής καταγωγής Στανισλάς Τoμκιεβίτς, ο κοινωνιολόγος Ρομπέρ Καστέλ, ενώ κοντά στις αντιψυχιατρικές θέσεις βρέθηκαν επίσης ο φιλόσοφος Μισέλ Φουκώ, η Μωντ Μανονί[6] και (ως έναν βαθμό) ο Φελίξ Γκουαταρί ...
• Στην Ιταλία, ο Φράνκο Μπαζάλια, ο Τζιοβάνι Τζέρβις, ο Αγκοστίνο Πιρέλλα και ο Τζιανφράνκο Μινγκούτσι …
• Στο Βέλγιο, ο μαροκινής καταγωγής συστημικός θεραπευτής Μονί Ελκαΐμ κ.τ.λ.

    Οι περισσότεροι πάντως από αυτούς αποποιήθηκαν εξαρχής τον τίτλο του "αντιψυχιάτρου". Ακόμη και ο ίδιος ο Κούπερ αναγκάστηκε αργότερα να παραδεχθεί ότι ο όρος προκαλούσε τουλάχιστον σύγχυση. Κοινό τους γνώρισμα ήταν ότι πρόσκεινταν όλοι στη μαρξιστική αριστερά ή στον αναρχικό χώρο, με εξαίρεση τον Τόμας Σας που πολιτικά έκλινε μάλλον προς έναν αστικό, φιλελεύθερο ριζοσπαστισμό. 

Προδρομικά κινήματα και ρεφορμιστικές τάσεις στο χώρο της ψυχιατρικής

    Με το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου στο χώρο της ψυχιατρικής εμφανίσθηκαν μεταρρυθμιστικά κινήματα, όπως αυτό της "ηθικής ψυχιατρικής" (στη Γαλλία) που θεωρούσε παραβίαση βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων τον τρόπο μεταχείρισης των πασχόντων στα ψυχιατρικά άσυλα της εποχής.

"Cahiers pour la folie"
["Τετράδια για την τρέλα"]

    Ξεκινώντας από μια ανθρωπιστική ή φιλελεύθερη θέση τα κινήματα αυτά κατήγγελλαν τον αναχρονισμό τού ψυχιατρικού ασύλου, την αυθαιρεσία της ψυχιατρικής εξουσίας, τον μακροχρόνιο εγκλεισμό, τις απαράδεκτες ή και απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης των ψυχικά πασχόντων, τον στιγματισμό και τον κοινωνικό αποκλεισμό τους, την ανεπάρκεια των θεραπευτικών παρεμβάσεων. Συνέβαλαν αποφασιστικά στην σταδιακή αλλαγή των κοινωνικών στάσεων απέναντι στην τρέλα και στον εκσυγχρονισμό των ψυχιατρικών δομών, δεν αμφισβήτησαν όμως σοβαρά τις βασικές υποθέσεις και τα αξιώματα της ψυχιατρικής επιστήμης ούτε και τα πολιτικά (και ταξικά) στηρίγματα της υπερεξουσίας της.

    Στις δεκαετίες 1980 και 1990, οι μεταρρυθμιστικές ιδέες υιοθετήθηκαν από τις πολιτικές ηγεσίες των περισσότερων ευρωπαϊκών χωρών και ενσωματώθηκαν στα προγράμματα "ψυχιατρικής μεταρρύθμισης και αποασυλοποίησης" που αποφασίστηκαν για οικονομικούς πρωτίστως λόγους και υλοποιήθηκαν με συγχρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την καθοδήγηση της Παγκόσμιας Ψυχιατρικής Εταιρείας και του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, και την "ευγενική" χορηγία των φαρμακευτικών πολυεθνικών. Εκφρασμένος στόχος των μεταρρυθμίσεων ήταν ο περαιτέρω εξανθρωπισμός των ψυχιατρικών υπηρεσιών (που είχε ήδη ξεκινήσει από την δεκαετία του 1950), η "επιστημονική" αντιμετώπιση των ψυχικά πασχόντων και η κοινωνική τους επανένταξη. Συνέβαλαν όμως έμμεσα και στην ενδυνάμωση και επέκταση της ψυχιατρικής εξουσίας (βλ: Ψυχιατρική ηγεμονία), στην ραγδαία αύξηση της κατανάλωσης ψυχοφαρμάκων και στην ένταση των ιδιωτικοποιήσεων στο χώρο της ψυχικής υγείας.

Η ριζοσπαστική αντιψυχιατρική

"Psychiatrisés en lutte"
["Ψυχιατρικοποιημένοι
στον αγώνα"]

    Αντίθετα, η αντιψυχιατρική δεν αποδέχθηκε την εδραιωμένη δυτική αντίληψη της τρέλας ως (ψυχικής) ασθένειας. Θεώρησε την ψυχιατρική, και ενίοτε και την ψυχανάλυση, ψευδοεπιστήμη (Τόμας Σας) και όργανο κοινωνικού και πολιτικού ελέγχου στην υπηρεσία της κυρίαρχης τάξης (Ντέιβιντ Κούπερ / Μισέλ Φουκώ) -θέση που ενισχύθηκε ιδιαίτερα όταν έγινε ευρύτατα γνωστός ο ρόλος της σοβιετικής ψυχιατρικής στην πολιτική καταστολή των αντιφρονούντων.[7] (Ο Φραντς Φανόν -ο συγγραφέας του "Της γης οι κολασμένοι", ψυχίατρος και ο ίδιος- είχε άλλωστε, ήδη από το 1952, επιστήσει την προσοχή στη δυνατότητα χρησιμοποίησης της ψυχιατρικής από την δυτική αποικιοκρατία ως εργαλείο επιβολής και νομιμοποίησης των επικυρίαρχων πολιτικών θέσεων και πολιτισμικών προτύπων).[8])

    Η αντιψυχιατρική αποδεχόταν, μαζί με τον Μισέλ Φουκώ,  ότι ο κατασταλτικός ρόλος και η συνακόλουθη πραγματική ή συμβολική βία αποτελούν καταστατικές ιδιότητες του ψυχιατρικού θεσμού παντού και πάντοτε. Αυτό που επιτυγχάνουν τα μεταρρυθμιστικά προγράμματα είναι να καταστήσουν αυτήν την εγγενή στην ψυχιατρική βία λιγότερο ορατή.

• • • • •

    Η βρετανική αντιψυχιατρική (η κατ' εξοχήν "αντιψυχιατρική") με τον Ρόναλντ Λαινγκ και τον Ντέιβιντ Κούπερ θέλησε να αντιστρέψει την αρνητική εικόνα του τρελού αντιπαραθέτοντας τη δική του αλλοτρίωση με την χειρότερη αλλοτρίωση του "φυσιολογικού" ανθρώπου. Τρελός είναι αυτός που δεν μπορεί ή αρνείται να συμβιβαστεί με τους κοινωνικούς κανόνες και τις κοινωνικές επιταγές. Είναι ένας μοναχικός "αντάρτης" που με τη συμπεριφορά του προκαλεί και φοβίζει την υποταγμένη κοινωνική πλειοψηφία, η οποία αντιδρά με βία και καταστολή. Για να διαφυλάξει την αυθεντικότητα του ο τρελός απομονώνεται σε έναν εσωτερικό φανταστικό κόσμο, και ένας φαύλος κύκλος εγκαθίσταται.

"Gardes fous", τροτσκιστικό - αντιψυχιατρικό περιοδικό

    Η αντιψυχιατρική προσπάθησε να δημιουργήσει εναλλακτικές δομές φιλοξενίας των ψυχικά πασχόντων, "χώρους ζωής" ή "θεραπευτικές κοινότητες" χωρίς ιεραρχικές δομές μεταξύ θεραπευτών και θεραπευόμενων, όπως η περίφημη κοινότητα του Κίνγκσλεϋ Χωλ (Kingsley Hall) που διηύθυνε για πέντε χρόνια ο Ρόναλντ Λαινγκ. Ρόλος του θεραπευτή στις κοινότητες αυτές δεν ήταν να καταστείλει τη συμπεριφορά (τα συμπτώματα) του πάσχοντος με ψυχοφάρμακα ή ψυχοθεραπείες, αλλά αντίθετα να ενθαρρύνει την ελεύθερη έκφραση τους χωρίς να υπάρχει ο φόβος της καταστολής, να "συνοδεύσει" και να συμπαρασταθεί τον πάσχοντα στο επικίνδυνο και οδυνηρό του "ταξίδι διαμέσου της τρέλας" που θα μπορούσε όμως ενδεχομένως να τον οδηγήσει στο τέλος σε έναν περισσότερο αυθεντικό και υγιή τρόπο ζωής. (Μια διαδικασία που η Μαίρη Μπαρνς, η εμβληματική ασθενής του Κίνγκσλεϋ Χωλ και της αντιψυχιατρικής γενικότερα, περιέγραψε σε ένα βιβλίο που συνέγραψε μετά την αποθεραπεία της μαζί με τον θεραπευτή-συνοδό της Τζο Μπερκ[9].)

"Marge" ["Περιθώριο"],
νεο-αναρχικό φυλλάδιο με
αντιψυχιατρικά θέματα

    Το αντιψυχιατρικό κίνημα έφθασε στο απόγειο του στα μέσα της δεκαετίας του 1970. Το 1975 ιδρύθηκε στο Βέλγιο το Εναλλακτικό δίκτυο στην ψυχιατρική[10] με τη συμμετοχή όλων των αντιψυχιατρικών και εναλλακτικών ρευμάτων. Τα επόμενα όμως χρόνια η αντιψυχιατρική έχασε πολύ γρήγορα την δυναμική και το ακροατήριο της ακολουθώντας την φθίνουσα πορεία των κινημάτων της αμφισβήτησης, της αντι-κουλτούρας και της αυτονομίας με τα οποία άλλωστε είχε ταυτισθεί. "Η αντιψυχιατρική ηττήθηκε" δήλωνε στις αρχές της δεκαετίας του 1980 σε μια διάλεξή του στο παρισινό Πανεπιστήμιο της Βενσέν ο Ντέιβιντ Κούπερ, απογοητευμένος με την τροπή που παίρνανε τα πράγματα: Ο Μάης του 68 της ψυχιατρικής είχε τελειώσει οριστικά, μαζί με τις ελπίδες αλλά και τις ψευδαισθήσεις που έτρεφε.[11]

    Η αντιψυχιατρική, ωστόσο, όπως και τα ριζοσπαστικά κινήματα των πρώην χρηστών και των επιβιωσάντων της ψυχιατρικής τα οποία σε μεγάλο βαθμό ενσωμάτωσαν στα αρχικά τους στάδια τις αντιψυχιατρικές θέσεις, συνέβαλαν "στο θάνατο του ψυχιατρικού ασύλου" με την απάνθρωπη μορφή του στρατοπέδου συγκέντρωσης που είχε μέχρι τότε -μια ανεπιτήδευτα ρεαλιστική περιγραφή του οποίου μας προσέφερε από τα μέσα ο έγκλειστος στο "Δαφνί" περιθωριακός συγγραφέας Γιώργης Ζάρκος στη δεκαετία του 1930.[12] Μόνο που τη θέση του ασύλου δεν πήραν οι ελεύθερες αυτοδιαχειριζόμενες κοινότητες που ονειρεύτηκε η αντιψυχιατρική, αλλά η ψυχιατρική κλινική του γενικού νοσοκομείου, αυτός "ο γκροτέσκος διάδοχος του ασύλου" όπως έλεγε ο Ντέιβιντ Κούπερ, και οι πλήρως ιατρικοποιημένες και φαρμακο-κατασταλμένες "ενδιάμεσες δομές" της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης. Ο τρόπος αντιμετώπισης της τρέλας άλλαξε και εξανθρωπίστηκε αλλά η ψυχιατρική εξουσία παρέμεινε στη θέση της ενισχυμένη.

Οι απόγονοι της αντιψυχιατρικής

Αντιψυχιατρική και κριτική ψυχιατρική

    Η κριτική αμφισβήτηση της ψυχιατρικής δεν σταμάτησε βέβαια ποτέ. (Υπήρχε, άλλωστε, και πριν εμφανιστούν τα αντιψυχιατρικά κινήματα της δεκαετίας του 1960 -βλέπε, για παράδειγμα, το αντι-φρενονολογικό κοινωνικό και λογοτεχνικό "κίνημα" του 19ου αιώνα, την παράδοση του οποίου συνέχισαν αργότερα οι σουρεαλιστές).

"Madness Network News"
Αμερικανικό περιοδικό (1972-1986)
πρώην χρηστών της ψυχιατρικής

    Ποικίλες εναλλακτικές προσπάθειες αντιμετώπισης της τρέλας εξακολουθούν να υπάρχουν και σήμερα,[13] παράλληλα ή σε συνεργασία με τα κινήματα χρηστών ή "επιβιωσάντων της ψυχιατρικής" (όπως το "δίκτυο των ανθρώπων που ακούνε φωνές"[14]). Επίσης, ολοένα και πιο συχνά ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, δημοσιεύονται πολυάριθμα άρθρα και βιβλία με τεκμηριωμένο περιεχόμενο έντονα κριτικό απέναντι στις θεωρίες και πρακτικές της σύγχρονης ακαδημαϊκής και βιολογικής ψυχιατρικής, γραμμένα όχι μόνο από επαγγελματίες της ψυχικής υγείας (όπως η Joanna Moncrieff, ο Bruce Levine, ο Irving Kirsch, ο Peter Breggin...), αλλά και από κοινωνιολόγους, φιλοσόφους ή κοινωνικούς ανθρωπολόγους (όπως ο Stuart Kirk, ο Ian Hacking, ο Robert Barrett και ο Bruce Cohen). Δεν γνωρίζουν, ωστόσο, στη σημερινή εποχή της ψυχολογικής και ψυχιατρικής ηγεμονίας τη μεγάλη δημοσιότητα και δημοτικότητα που είχαν μεταξύ των ενεργών πολιτών τα έργα των αντιψυχιάτρων της δεκαετίας του 1960 και, κατά κανόνα, αγνοούνται από τις νεότερες γενιές ψυχιάτρων και ψυχολόγων, εκπαιδευμένων άλλωστε για να ακολουθούν χωρίς κριτική αποστασιοποίηση και αμφισβητήσεις την εκάστοτε κυρίαρχη ψυχιατρική και ψυχολογική ρητορεία.

    Σε θεωρητικό επίπεδο, έμμεσοι απόγονοι της αντιψυχιατρικής θα μπορούσαν ίσως να θεωρηθούν τα σύγχρονα (αγγλοσαξονικά) ρεύματα της "κριτικής ψυχιατρικής" και της "μετα-ψυχιατρικής"[15]  στο πλαίσιο των οποίων κινούνται και ορισμένοι από τους παραπάνω αναφερθέντες συγγραφείς.

   
  Χρήστος Μπελόπουλος  / Χρήστος Αμπελάς     

     Σχετικές αναρτήσεις:  
•  David Cooper "Τί είναι η αντιψυχιατρική;"
• Ποιός είναι τρελός; Ποιός είναι "σχιζοφρενής"; • Μια συνέντευξη με τον Ronald Laing
• Η "Σοσιαλιστική Κοινότητα Ασθενών" της Χαϊδελβέργης (SPK)
• Αντιψυχιατρική και εναλλακτική ψυχιατρική στην Ελλάδα της μεταπολίτευσης   
• "Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου". Μια αναδρομή στην ιστορία 

---

Σημειώσεις

1. «Αντιψυχιατρική, λέει ο Roland Laing σε μια συνέντευξή του το 1973, σημαίνει: Να γκρεμίσουμε τους τοίχους του ασύλου, να αγωνιστούμε ενάντια στη απάνθρωπη απομόνωση του ασθενούς, να αναπτύξουμε τον [κατά την παραδοσιακή ψυχιατρική] δήθεν αδύνατο διάλογο με τον σχιζοφρενή, να τον αφήσουμε να ταξιδέψει μέσα στο παραλήρημά του (με κίνδυνο να χαθεί ή να επανέλθει θεραπευθείς), και να αρνηθούμε τις καταπιεστικές και εφήμερες λύσεις (ηρεμιστικά, ηλεκτροσόκ κ.τ.λ.). Να βοηθήσουμε επίσης τους ανθρώπους να καταλάβουν ότι η κοινωνία αποκαλεί 'τρελλό' όποιον επιλέγει να ακολουθήσει δρόμους διαφορετικούς από αυτούς που η ίδια αναγνωρίζει και αποδέχεται.»
("Τί είναι η αντιψυχιατρική; Τί είναι η τρέλλα; Μια συνέντευξη με τον Ρόναλντ Λαινγκ": https://belopoulos.blogspot.com/2018/10/RonaldLaing-interview1.html#antipsychiatriki)

"Phoenix Rising" (1980-1990)
Καναδικό περιοδικό
επιζώντων της ψυχιατρικής

2. Erving Goffman, Άσυλα - Δοκίμια για την κοινωνική κατάσταση των ασθενών του ψυχιατρείου και άλλων τροφίμων, εκδόσεις Ευρύαλος, 1994.

3. Τhomas Szasz, Ο μύθος της ψυχικής αρρώστειας, εκδόσεις Κασόλου, 1976.

4. David Cooper, Ψυχιατρική και Αντιψυχιατρική, εκδόσεις Ράππα, 1974.

5. Roger Gentis: "Ο πιο αντιψυχίατρος από τους Γάλλους αντιψυχιάτρους". Φαίνεται πως ήταν ένας από τους πρώτους που χρησιμοποίησε στη Γαλλία το παρωνύμιο "psychoflics" [ψυχομπάτσοι] για τους ψυχιάτρους, αν δεν το επινόησε κιόλας. Τα βιβλία του "Τα τείχη του ασύλου" (1970, ελληνική έκδοση: "Πίσω από τα τείχη του ασύλου", εκδόσεις Δίοδος, 1983) και "Να θεραπεύσουμε τη ζωή" (1971) συνέβαλαν αποφασιστικά στην ανάπτυξη του αντιψυχιατρικού κινήματος στη Γαλλία, μαζί με το βιβλίο της Μωντ Μαννονί ("Ο ψυχίατρος, ο τρελλός του και η ψυχανάλυση") που εκδόθηκε την ίδια εποχή.

6. Κοντά στις ιδέες της αντιψυχιατρικής βρισκόταν και η Maud Mannoni, παιδοψυχαναλύτρια βελγικής καταγωγής, η οποία ίδρυσε το 1969 μαζί με τον επίσης ψυχαναλυτή Claude Lefort το πειραματικό σχολείο της Bonneuil για παιδιά και εφήβους με καθυστέρηση, ψύχωση ή αυτισμό. Το σχολείο λειτούργησε ως "διαρρηγμένος θεσμός" και σύμφωνα με τις αρχές της αγγλικής αντιψυχιατρικής και την παιδαγωγική του Σελεστέν Φρενέ (Célestin Freinet).

7. Στα μέσα της δεκαετίας του 1960 δημοσιεύτηκε σε πολλές δυτικές χώρες η αυτοβιογραφική νουβέλα "Θάλαμος 7" (ελληνική έκδοση: Νέος Κόσμος, 1965) του αντικαθεστωτικού Ουκρανού συγγραφέα Βαλέρυ Ταρσίς, έγκλειστου, όπως και πολλοί άλλοι αντιφρονούντες, σε ψυχιατρικό άσυλο λόγω των αιχμηρών κριτικών του θέσεων απέναντι στο σοβιετικό καθεστώς. Ακολούθησαν λίγα χρόνια μετά, προκαλώντας αίσθηση και αναγκάζοντας μαρξιστές ή αντιστασιακούς ψυχιάτρους όπως ο Γάλλος Λυσιέν Μποναφέ να ξεκαθαρίσουν τη θέση τους, τα βιβλία τού Βλαντιμίρ Μπουκόφσκι "Μια νέα ψυχική ασθένεια στην ΕΣΣΔ: η αντιπολίτευση", στο οποίο περιλαμβάνονταν οι προσωπικές οδυνηρές μαρτυρίες πολλών αντιφρονούντων-θυμάτων ψυχιατρικής καταστολής (γαλλική έκδοση: "Une nouvelle maladie mentale un URSS: l'opposition", Seuil, 1971) και ο "Οδηγός ψυχιατρικής για τους Σοβιετικούς αντιφρονούντες", ένα χρηστικό φυλλάδιο που είχε συντάξει μαζί με τον αντικαθεστωτικό ψυχίατρο Semyon Glouzman και κυκλοφορούσε παράνομα στην Σοβιετική Ένωση. (Γαλλική έκδοση: "Guide de psychiatrie pour les dissidents soviétiques: dédié à Lonia Pliouchtch, victime de la terreur psychiatrique" [Οδηγός ψυχιατρικής για σοβιετικούς αντιφρονούντες, αφιερωμένος στον Λόνια Πλιούστς, θύμα της ψυχιατρικής τρομοκρατίας], Esprit, vol. 449, 1975.)
    Τις καταγγελίες έσπευσε φυσικά να εκμεταλλευτεί η ενορχηστρωμένη αντικομουνιστική προπαγάνδα της εποχής, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν ήταν αληθείς. Το 1976 μέλη της αναρχικής αντιψυχιατρικής ομάδας Marge [Περιθώριο], μεταξύ των οποίων ο ραϊχικός ψυχολόγος ακτιβιστής και πρώην έγκλειστος στις γαλλικές φυλακές για ένοπλη ληστεία Ζακ Λεσάζ ντε λα Ε (Jacques Lesage de la Haye), κατέλαβαν για λίγες ώρες -πριν εκδιωχθούν βάναυσα και συλληφθούν- την πρεσβεία της Σοβιετικής Ένωσης στο Παρίσι, διαμαρτυρόμενοι για τον κατασταλτικό ρόλο των σοβιετικών ψυχιάτρων-ανακριτών και της ψυχιατρικής εν γένει.

8. Frantz Omar Fanon, Της γης οι κολασμένοι, εκδόσεις Κάλβος, 1982.
 •  Frantz Omar Fanon, "Le syndrome nord-africain" [Το βόρειο-αφρικανικό σύνδρομο], Esprit, 1952.

Αντι-ψυχιατρική αφίσα
Παρίσι, Μάιος '68

9. Mary Barnes & Joe Berke, Mary Barnes: Two Accounts of a Journey through Madness, MacGibbon & Kee, 1971.

10. Mony Elkaim (textes recueillis par), Réseau - Alternative à la psychiatrie, UGE, 1977.

11. Jacques Lesage de la Haye, La mort de l'asile. Histoire de l'antipsychiatrie [Ο θάνατος του ψυχιατρικού ασύλου. Ιστορία της αντιψυχιατρικής], p. 68, éditions Libertaires, 2010.

12. Γιώργης Ζάρκος, "Ζωντανά πτώματα": Η καθημερινή ζωή στο ψυχιατρικό άσυλο.

13. Peter Lehmann, Peter Stastny, Άννα Εμμανουηλίδου, Αντί της ψυιατρικής - εναλλακτικά μοντέλα συνάντησης με τον ψυχικό πόνο [Statt Psychiatrie], εκδ. Νησίδες, 2012.

14. "Hearing Voices Network": http://www.hearing-voices.org/    
        Ελληνικό τμήμα: http://www.hearingvoices.gr/index.php/el

15. "Critical Psychiatry Network (CPN)": http://www.criticalpsychiatry.co.uk/

ΨυχοΑντιΜαχίες

---