Αντιψυχιατρική και εναλλακτική ψυχιατρική στην Ελλάδα τα χρόνια της μεταπολίτευσης

(Από την αντιψυχιατρική και την "εναλλακτική" ψυχιατρική στον νεοϊδρυματισμό της "ψυχιατρικής μεταρρύθμισης")

    "Αντιψυχιατρική" ονομάσθηκε ένα κίνημα έμπρακτης και ριζοσπαστικής αμφισβήτησης των θεωριών και των θεραπευτικών τεχνικών της θεσμικής και της ακαδημαϊκής ψυχιατρικής το οποίο εμφανίσθηκε στα χρόνια του 1960 και 1970 στις δυτικές κοινωνίες -ιδιαίτερα στην Ιταλία, τη Βρετανία και τη Γαλλία- παίρνοντας διάφορες μορφές ανάλογα με τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν σε κάθε χώρα.

"Η βιομηχανία της τρέλας"
Thomas Szasz, έκδ. 1983

    Η αντιψυχιατρική δεν στόχευε μόνον στην κατάργηση του παραδοσιακού ψυχιατρικού ασύλου ("αυτού του βάρβαρου θεσμού βίας και αλλοτρίωσης") και στην αντικατάστασή του με μη-ιεραρχικές θεραπευτικές κοινότητες ή με μικρές εξωνοσοκομειακές ("ενδιάμεσες") δομές ενσωματωμένες στην κοινότητα και τον τόπο κατοικίας του πάσχοντος: Αμφισβητούσε την ίδια την έννοια της ψυχικής ασθένειας. (Ρόναλντ Λαινγκ: Τι είναι η αντιψυχιατρική) Απέρριπτε τη βιολογική ή την ψυχολογική αιτιολογία της ψυχικής οδύνης και θεωρούσε ότι η τρέλλα ήταν το αποτέλεσμα των συνυφασμένων με το καπιταλιστικό σύστημα αλλοτριωτικών συνθηκών διαβίωσης, αντίθετων και ξένων με τις "ριζικές ανάγκες"[1] των ανθρώπων. "Δεν υπάρχουν προσωπικά προβλήματα", έλεγε ο Ντέιβιντ Κούπερ, "όλα τα προβλήματα είναι πολιτικά".[2] Η ψυχιατρική, η ψυχολογία ή ακόμη και η ψυχανάλυση[3] θεωρήθηκαν "αστυνομικοί" μηχανισμοί, μηχανισμοί ελέγχου και καταστολής στην υπηρεσία της κυρίαρχης τάξης και ενάντια σε όσους δεν άντεχαν ή αρνιόνταν να υποταχθούν στους επιβαλλόμενους κανόνες. (Για περισσότερα: "Σύντομη παρουσίαση του αντιψυχιατρικού κινήματος" )

 • • • • •

    Ο απόηχος των αντιψυχιατρικών ιδεών στην Ελλάδα

    Στην Ελλάδα οι αντιψυχιατρικές ιδέες άρχισαν να γίνονται ευρύτερα γνωστές μέσα στο έντονα πολιτικοποιημένο κλίμα που ακολούθησε την πτώση της χουντικής δικτατορίας το 1974, παράλληλα με την εμφάνιση των "νέων κοινωνικών κινημάτων" (κινήματα για τα δικαιώματα των γυναικών, των ομοφυλοφίλων, των φυλακισμένων) και σε αλληλοεπίδραση με αυτά. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας μεταφράσθηκαν και εκδόθηκαν τα σημαντικότερα βιβλία του Ρόναλντ Λαινγκ [4] και του Ντέιβιντ Κούπερ [5], αλλά και βιβλία του Τόμας Σαζ [6] και του Τζιοβάνι Τζέρβις[7]. Ο εκδοτικός πυρετός συνεχίσθηκε και την επόμενη δεκαετία, με τα βιβλία των Βρετανών αντιψυχιάτρων -και "γκουρού" της χίππικης γενιάς και της αντικουλτούρας- να κρατούν την πρωτοκαθεδρία,[8] ενώ το καλοκαίρι του 1985 επισκέφθηκε την Ελλάδα και ο ίδιος ο Ρόναλντ Λαινγκ για να "διδάξει" σε σεμινάρια που είχε οργανώσει στη Χίο το Ιωνικό Κέντρο.

"Η Τρέλα"
τεύχος 2, 1980

    Κατά την ίδια περίοδο άρθρα για την αντιψυχιατρική εμφανίζονταν συχνά σε αριστερά, αντιεξουσιαστικά και αντεργκράουντ περιοδικά και φυλλάδια, όπως το "Ιδεοδρόμιο" και ο "Ιανός" που το 1981 και 1982 αντίστοιχα αφιέρωσαν από ένα τεύχος τους αποκλειστικά και μόνο στην αντιψυχιατρική.[9] Παράλληλα δημοσιεύονταν, ήδη από το 1975[10], στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο (συχνά κάτω από τίτλους εντυπωσιασμού, όπως συνηθίζει η ελληνική δημοσιογραφία) ρεπορτάζ για τις ομαδικές μεταγωγές-εκτοπίσεις ψυχασθενών με πολεμικά οχηματαγωγά στο κατ' ευφημισμόν "Θεραπευτήριο" Λέρου,[11] και για τις άθλιες και απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης των εγκλείστων στα δημόσια ψυχιατρεία της χώρας και δη στο "Δαφνί". Συνθήκες που δεν διέφεραν σε τίποτα από αυτές που περιέγραφε με ωμό ρεαλισμό σαράντα χρόνια πρωτύτερα, τη δεκαετία του 1930, ο περιθωριακός κομμουνιστής συγγραφέας Γιώργης Ζάρκος, "επωφελούμενος" από τον αυθαίρετο καταχρηστικό δίμηνο εγκλεισμό του στο δημόσιο ψυχιατρείο της Αθήνας. ( "Γιώργης Ζάρκος: Ζωντανά πτώματα. Η καθημερινή ζωή στο ψυχιατρικό άσυλο" )

   Νέοι γιατροί, ειδικευόμενοι ψυχίατροι, αλλά και ψυχολόγοι και νοσηλευτές στα δημόσια ψυχιατρεία προέβαλαν το αίτημα της αποασυλοποίησης / αποϊδρυματοποίησης, καταγγέλλοντας ταυτόχρονα τις αυθαιρεσίες και τις καταχρήσεις της θεσμικής ψυχιατρικής και την βαρβαρότητα του παραδοσιακού ψυχιατρικού ασύλου. Το 1979 κυκλοφόρησε το αντιψυχιατρικό περιοδικό "Η τρέλα", το οποίο εξέδωσε άλλα δύο τεύχη το 1980 και 1981.[12] Την επόμενη χρονιά (το 1980) ιδρύθηκε από θεραπευτές και θεραπευόμενους η "Κίνηση για τα δικαιώματα των ψυχασθενών" (η οποία από το 1982 άρχισε να εκδίδει το δικό της έντυπο με τον δανεισμένο από μια ρήση του Φράνκο Μπαζάλια τίτλο "Η ελευθερία είναι θεραπευτική"[13]), και σχηματίστηκε από γιατρούς που είχαν υπηρετήσει ως ειδικευόμενοι ή αγροτικοί στη Λέρο η "Ομάδα γιατρών της Λέρου" (μέλη της οποίας τα επόμενα χρόνια θα συμμετάσχουν με πρωταγωνιστικό ρόλο στα χρηματοδοτούμενα από της Ευρωπαϊκή ένωση προγράμματα "ψυχιατρικής μεταρρύθμισης").

"Η ελευθερία είναι θεραπευτική"
τεύχος 2, 1983

    Το 1981 η Ομάδα γιατρών της Λέρου παρενέβη στο Ελληνογαλλικό Συμπόσιο Κοινωνικής Ψυχιατρικής, που διεξαγόταν στην Αθήνα, σε μια πρώτη προσπάθεια διεθνοποίησης τού "σκανδάλου τους Λέρου" -παρέμβαση που συνέβαλε αποφασιστικά (σε συνδυασμό με τα δημοσιεύματα στον τύπο) στην ακύρωση μιας ακόμη προγραμματισμένης ομαδικής μεταγωγής στο νησί 250 ψυχασθενών. Λίγο μετά, ο Κωστής Ζώης παρουσίασε την ταινία του "Οι Αζήτητοι" (1982), στην οποία καταγράφονταν και καταγγέλλονταν οι πανάθλιες απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης των εγκλείστων στο ψυχιατρείο της Λέρου.[14] Η ταινία συνέβαλε στην περαιτέρω δημοσιοποίηση τού θέματος, αλλά δέχθηκε και επικριτικά σχόλια εκ μέρους μερίδας ακτιβιστών (επειδή, κατά τη γνώμη τους, δεν τόλμησε να δείξει όλο το μέγεθος της φρίκης και της βαρβαρότητας του ψυχιατρικού ασύλου).[15]

    Τέλος, το 1984 -και εν όψει της επερχόμενης ψυχιατρικής μεταρρύθμισης- η Επιστημονική Ένωση του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής ("Δαφνί") ξεκίνησε την έκδοση των "Τετραδίων Ψυχιατρικής" (που εξακολουθούν να εκδίδονται μέχρι σήμερα). Τα "Τετράδια Ψυχιατρικής" παράλληλα με τη δημοσίευση άρθρων τα οποία θα μπορούσαν κάλλιστα να δημοσιευτούν και σε κάποιο "κλασικό" περιοδικό ψυχιατρικής ή ψυχανάλυσης, αλλά και διαφημίσεων της φαρμακευτικής βιομηχανίας, προώθησε διαχρονικά τις ιδέες των δικαιωμάτων των ψυχικά πασχόντων, της αποασυλοποίησης και της αποϊδρυματοποίησης στο πνεύμα των διαδόχων του Φράνκο Μπαζάλια και της "εναλλακτικής ψυχιατρικής". Αλλά, περάσαμε πλέον από την "εποχή της αντιψυχιατρικής" στην εποχή της "μεταρρύθμισης": Το αίτημα της αντιψυχιατρικής (βρετανικής και ιταλικής) "να κλείσουν τα ψυχιατρεία και ν' αλλάξουν επάγγελμα οι ψυχίατροι" αντικαταστάθηκε από πιο ήπιες και "ρεαλιστικές" απαιτήσεις…

• • • • •

Προκήρυξη για τα δικαιώματα
των ψυχασθενών, 1984

   Ανακεφαλαιώνοντας θα λέγαμε ότι ο λόγος της βρετανικής αντιψυχιατρικής (Λαινγκ, Κούπερ) βρήκε ανταπόκριση κυρίως σε μερίδα της πολιτικοποιημένης ή επαναστατημένης νεολαίας των χρόνων της μεταπολίτευσης, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δημιουργήθηκε ποτέ στην Ελλάδα ένα αντιψυχιατρικό κίνημα ή μια αντι-ψυχιατρική κουλτούρα ανάλογη με αυτήν που αναπτύχθηκε σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες.[16] Οι αντιψυχιατρικές ιδέες ήρθαν κάπως αργά στην Ελλάδα, όταν η αντιψυχιατρική διεθνώς όδευε προς τη δύση της: "Η αντιψυχιατρική έχει ηττηθεί", δήλωνε ο Ντείβιντ Κούπερ στις αρχές της δεκαετίας του 1980 σε μια διάλεξή του στο παρισινό Πανεπιστήμιο της Βενσέν.[17]

   Οι ιδέες της βρετανικής αντιψυχιατρικής (της κατ' εξοχήν αντιψυχιατρικής) επηρέασαν, αντίθετα, έναν πολύ μικρό αριθμό επαγγελματιών ψυχικής υγείας. Μεγαλύτερη απήχηση στους επαγγελματικούς χώρους είχε η ιταλική εκδοχή της αντιψυχιατρικής, οι ιδέες δηλαδή της "δημοκρατικής ψυχιατρικής" (Psichiatria Democratica) του Φράνκο Μπαζάλια και τού διαδόχου του Φράνκο Ροτέλλι.[18] Αλλά και πάλι μιλάμε για έναν μικρό αριθμό ψυχιάτρων (και ψυχολόγων), οι οποίοι όμως, παρόλα αυτά, στις αρχές της δεκαετίας του 1980 κατόρθωσαν να ταράξουν (πρόσκαιρα) τα λιμνάζοντα νερά της ελληνικής ψυχιατρικής και να συμβάλλουν στην επίσπευση της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, στον εξανθρωπισμό των δημοσιών ψυχιατρείων και στο οριστικό κλείσιμο ορισμένων από αυτά. Ωστόσο, όπως άλλωστε θα ανέμενε κανείς, δεν μπόρεσαν να επηρεάσουν συνολικά και ουσιαστικά την κατεύθυνση της μεταρρύθμισης και γενικότερα της ελληνικής ψυχιατρικής, η οποία παραμένει -όσο ποτέ άλλοτε- εξουσιαστική, ιατροκεντρική και σχεδόν αποκλειστικά βιολογική και βιολογίζουσα.

• • • • •

    Μια προαναγγελθείσα κατάληξη

"Ακόμη και αν μας φτιάξετε ένα νοσοκομείο από χρυσάφι, θα παραμείνουμε
για πάντα εχθροί: εσείς θα είστε ο υγιής και εγώ ο άρρωστος."
(Ένας ασθενής απευθυνόμενος στον Φράνκο Μπαζάλια) [19]

    Οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες είχαν την ίδια μουντή κατάληξη, ακόμη και στις χώρες που οι ιδέες της αντιψυχιατρικής και των -ως ένα βαθμό- συγγενών κινημάτων, όπως αυτό της "θεσμικής ψυχοθεραπείας" στη Γαλλία, ήταν εξαρχής περισσότερο διαδεδομένες και ισχυρές.

"Η ελευθερία είναι θεραπευτική"
τεύχος 3-4, 1984

    Η κατάργηση του παραδοσιακού ψυχιατρικού ασύλου, αυτού του ολοκληρωτικού, βίαιου και αντιθεραπευτικού θεσμού, είναι από μόνη της σίγουρα μία πολύ σημαντική κατάκτηση. Αλλά η ασυλιακή νοοτροπία, η κατασταλτική λογική και οι εξουσιαστικές δομές της ψυχιατρικής άντεξαν. Τα αόρατα εσωτερικά "τείχη του ασύλου" για τα οποία μιλούσε ο Ροζέ Ζεντίς (Roger Gentis).[20] μετακόμισαν στα γενικά νοσοκομεία και στις ιδιωτικοποιημένες και φαρμακοκατεσταλμένες "κοινοτικές" δομές. Οι αλυσίδες αντικαταστάθηκαν από μαλακούς ιμάντες, που δεν αφήνουν όπως άλλοτε σημάδια στους "καθηλωμένους", και οι ζουρλομανδύες έγιναν χημικοί. Η αρχή της "αδιακριτότητας" ξεχάσθηκε, οι ψυχίατροι, οι νοσηλευτές και οι ψυχολόγοι ξαναφόρεσαν τις άσπρες μπλούζες τους και σιδεριές ξαναμπήκαν στα παράθυρα, αυτή τη φορά των ψυχιατρικών κλινικών των γενικών νοσοκομείων, για να θυμίζουν -σε όσους τις βλέπουν- ότι η ψυχική ασθένεια, παρόλα όσα διαδίδονται, δεν είναι "μια ασθένεια όπως οι άλλες".

    Η τροπή που ξαναπαίρνουν σήμερα τα πράγματα, με τον καταφανή πλέον νεοϊδρυματισμό των "ενδιάμεσων δομών" της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης και με πανταχού παρούσα την παντοδύναμη "ψυχιατρική ηγεμονία" [21], μας αναγκάζουν να αναρωτηθούμε ξανά αν θα ήταν ποτέ δυνατόν να υπάρξει στο πλαίσιο του καπιταλιστικού συστήματος μια άλλη, "εναλλακτική",  ψυχιατρική και ψυχολογία, όποιες και αν είναι οι πολιτικές πεποιθήσεις των επαγγελματιών της ψυχικής υγείας. Τα αντιψυχιατρικά κινήματα στις δεκαετίες του 1960 και 1970 είχαν δώσει τη δική τους απάντησή, και -ίσως- είναι καιρός να την ξαναθυμηθούμε, απαλλαγμένοι από τους ρομαντισμούς του παρελθόντος…

©  Χρήστος Μπελόπουλος    

 Σχετικά:

• Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου. Μια αναδρομή στην ιστορία (1957-1990)
• "Ζωντανά πτώματα". Η καθημερινή ζωή στο ψυχιατρικό άσυλο (Γιώργης Ζάρκος) 
• Τρεις ταινίες για το ψυχιατρικό άσυλο της Λέρου: "Οι αζήτητοι", "Το νησί των αποβλήτων", "Η ελευθερία είναι θεραπευτική " 

"Ιδεοδρόμιο" τεύχος 20, 1979

"Ιανός - Τετράδιο Αναζητήσεων" τεύχος 3. 1982

"Ιδεοδρόμιο" τεύχος 60, 1981

• Η αντιψυχιατρική στην Ελλάδα

---

    Σημειώσεις και Παραπομπές

1. Ντέιβιντ Κούπερ - Άγκνες Χέλλερ, Οι ριζικές ανάγκες, εκδ. Κομμούνα, 1990. 

2. Συνέντευξη του Ντέιβιντ Κούπερ στο ισπανικό περιοδικό "El viejo topo", αναδημοσιευμένη στο "Ιδεοδρόμιο" (τεύχος 60) τον Ιανουάριο του 1981. Επιλεγμένα αποσπάσματα της συνέντευξης στο παρόν ιστολόγιο: "Δεν υπάρχουν προσωπικά προβλήματα. Όλα τα προβλήματα είναι πολιτικά. Μια συνέντευξη με τον David Cooper": https://belopoulos.blogspot.com/2017/09/DavidCooper-nonpsychiatry.html 

3. Μισέλ Φουκώ: "Το σιωπηλό άκουσμα του καθισμένου μέσα στην πολυθρόνα του ψυχαναλυτή δεν είναι εντέλει και τόσο ξένο με την πιεστική ψυχιατρική 'συνέντευξη' και τη στενή επιτήρηση του ασύλου… ("Μαγεία και Τρέλα. Ο Μισέλ Φουκώ σχολιάζει το έργο του Τόμας Σας": https://belopoulos.blogspot.com/2017/06/Foucault-Szasz.html)

4. Ενδεικτικά αναφέρουμε μερικούς μόνο τίτλους έργων του Ronald Laing που εκδόθηκαν κατά τη δεκαετία του 1970:
•  "Ο διχασμένος εαυτός", εκδ. Καστανιώτη, 1975.
•  "Ο εαυτός και οι άλλοι", εκδ. Καστανιώτη, 1975.
•  "Η πολιτική της οικογένειας", εκδ. Καστανιώτη, 1975.
•  "Η ψυχική ισορροπία, η τρέλα και η οικογένεια" (σε συνεργασία με τον Aaron Esterson), εκδ, Ράππα, 1975.
•  "Η πολιτικής της εμπειρίας και το πουλί του παραδείσου", εκδ. Καστανιώτη, 1977.
     Για έναν πληρέστερο κατάλογο των έργων του Ρόναλντ Λαινγκ στα ελληνικά, βλέπε: https://belopoulos.blogspot.gr/2016/01/RonaldLaing.html#vivlia 

5. Βιβλία του David Cooper που εκδόθηκαν τη δεκαετία του 1970:
•  "Ψυχιατρική και Αντιψυχιατρική", εκδ. Ράππα, 1975.
•  "Ο θάνατος της οικογένειας", εκδ. Καστανιώτη, 1976 .
•  "Η γραμματική της ζωής", εκδ. Καστανιώτης, 1977.
•  "Η γλώσσα της τρέλας", εκδ. Ελεύθερος τύπος, 1978.

6. Thomas Szasz, Ο μύθος της ψυχικής αρρώστιας, εκδ. Κασόλου, 1976.

7. Giovanni Gervis, Εργάτης και νεύρωση, εκδ. Στοχαστής, 1978.

"Σύμπτωμα"
τεύχος 5, 1982

8. Ανάμεσα στα βιβλία που εκδόθηκαν τη δεκαετία του 1980, αναφέρουμε: "Τη βιομηχανία της τρέλας" του Thomas Szasz (εκδ. Ιανός, 1983), το "Πίσω από τα τείχη του ασύλου" του Roger Gentis (Δίοδος, 1983), το "Οι ψυχασθενείς ενάντια στο κεφάλαιο" της Σοσιαλιστικής Κοινότητας Ασθενών (S.P.K.) της Χαϊδελβέργης (Κομμούνα 1983), "Τη φωνή της εμπειρίας" του Ronald Laing (Ελεύθερος τύπος, 1984.) και το "Δείκτης νοημοσύνης" του Michel Tort (Ράππας, 1982) στο οποίο ο Γάλλος ψυχολόγος αποδομεί την έννοια του "δείκτη νοημοσύνης" και την δήθεν επιστημονική αντικειμενικότατα των ψυχολογικών δοκιμασιών (τεστ). Την ίδια εποχή εκδόθηκε και "Ο ψυχιατρικός ολοκληρωτισμός" (Ιανός, 1985) του Κλεάνθη Γρίβα. 

9. Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ακόμη την "Ανοιχτή πόλη" που εξέδιδε ο Βλάσης Ρασσιάς και το περιοδικό "Σύμπτωμα" που εξέδιδε ομάδα φοιτητών της οδοντιατρικής σχολής. 

10. Christos Belopoulos, "Στοιχεία για μια μελέτη της ψυχιατρικής στην Ελλάδα", Διπλωματική διατριβή. [Τίτλος πρωτοτύπου: "Psychopathologie et environnement. Éléments pour une étude de la psychiatrie en Grèce", Université Paris VIII, Juin 1977.] 

11. Η "Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου" (αργότερα "Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Λέρου", και μετέπειτα "Κρατικό Θεραπευτήριο Λέρου") ιδρύθηκε το 1957, προκειμένου να αποσυμφορηθούν τα ψυχιατρεία της Αττικής, και της υπόλοιπης Ελλάδος" από τους "αζήτητους" και "ανίατους" ασθενείς τους. Οι ασθενείς μεταφέρονταν με "καραβιές" ομαδικά, κατά δεκάδες ή και εκατοντάδες, κάτω από άθλιες συνθήκες με οχηματαγωγά του πολεμικού ναυτικού. Στα μέσα της δεκαετίας του 1970, στο άσυλο της Λέρου συνωστίζονταν περίπου 2.500 έγκλειστοι. Υπήρχε ένας μόνο ψυχίατρος και ως φύλακες-νοσοκόμοι προσλαμβάνονταν οι ψαράδες και οι αγρότες του νησιού χωρίς καμιά προηγούμενη εκπαίδευση και εποπτεία. Μετά την πτώση του χούντας το 1974, η "Λέρος" έγινε το σύμβολο διεθνώς μιας παρωχημένης ψυχιατρικής αντίληψης, συνώνυμο της ασυλιακής φρίκης και της απάνθρωπης μεταχείρισης ανυπεράσπιστων εγκλείστων.
• Περισσότερα: "Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου. Μια αναδρομή στην ιστορία (1957-1990)", 

12. Τα τεύχη της "Τρέλας" του 1980 και 1981 είναι ελεύθερα προσβάσιμα σε ηλεκτρονική μορφή στον ιστότοπο του "Ελευθεριακού Ψηφιακού Αρχείου": http://archive.eutopia.gr/
• Τα περισσότερα άρθρα της "Τρέλας" είναι ανυπόγραφα· κάποια άλλα υπογεγραμμένα από τον Κλεάνθη Γρίβα. 

13. "Τι είναι η κίνηση για τα δικαιώματα των ψυχασθενών", Η ελευθερία είναι θεραπευτική, τεύχος 2, Απρίλιος 1983.
• Το πρώτο τεύχος του περιοδικού εκδόθηκε το 1982 με ένα εξώφυλλο που παραπέμπει στο πρώτο τεύχος του γαλλικού αντιψυχιατρικού περιοδικού "Gardes fous" (Μάρτιος 1974). Το τεύχος 2 το 1983, το διπλό τεύχος 3-4 το 1984, το 5-6 το 1985, το 7-8 το 1988 και το 9 το 1989. Δύο ακόμη τεύχη εκδόθηκαν  το 1993 και το 2003 αντιστοίχως. 
• Για την ιστορία, τις θέσεις και την προοδευτική απο-ριζοσπατικοποίηση της "Κίνησης για τα Δικαιώματα των Ψυχασθενών", μέχρι την οριστική διάλυσή της στα μέσα της δεκαετίας του 2000, βλέπε: Despo Kritsotaki, "Changing Psychiatry or Changing Society? The Motion for the Rights of the 'Mentally Ill' in Greece, 1980-1990" ['Ν' αλλάξουμε την ψυχιατρική ή ν' αλλάξουμε την κοινωνία; Η Κίνηση για τα Δικαιώματα των 'Ψυχικών Πασχόντων' στην Ελλάδα, 1980-1990']. Journal of the History of Medicine and Allied Sciences, v. 76/4, Oct. 2021.

14. Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου, "Οι αζήτητοι" του Κώστα Ζώη: http://www.gfc.gr/el/ταινίες/χρονολογικός-κατάλογος/movie/year/οι-αζητητοι.html
•  "Οι Αζήτητοι" στο Vimeo: https://vimeo.com/32960558  

•  "Οι Αζήτητοι" στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=fGtvB4CTDrQ

15. "Δύο σχόλια για μια ταινία", Η ελευθερία είναι θεραπευτική, τεύχος 2, Απρίλιος 1983.
•    Περισσότερα για την ταινία του Κωστή Ζώη: "Τρεις ταινίες για το ψυχιατρικό άσυλο της Λέρου", https://belopoulos.blogspot.com/2018/08/AsylumofLeros-Documentaryfilms.html

16. Ανάμεσα στις λιγοστές ομάδες που δημιουργήθηκαν και άφησαν πίσω τους κάποια ίχνη, μπορούμε να αναφέρουμε την "Ομάδα δουλειάς για τα ψυχιατρεία" που σχηματίσθηκε το 1978 από κάποιους φοιτητές στην Θεσσαλονίκη. Ένα σχετικά εκτενές κείμενό της με τίτλο "Ψυχιατρεία: Θεραπευτική εξόντωση" δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ιδεοδρόμιο (τεύχος 20, Φλεβάρης 1979).

17. Jacques Lesage de la Haye, La mort de l'asile. Histoire de l'antipsychiatrie [Ο θάνατος του ψυχιατρικού ασύλου. Ιστορία της αντιψυχιατρικής], p. 68, édit. Libertaires, 2010.

18. Η επίδραση του Φράνκο Μπαζάλια (Franco Basaglia, 1924-1980) και της ιταλικής "Δημοκρατικής Ψυχιατρικής" οφείλεται και στην παρουσία ομάδων επαγγελματιών-εθελοντών από το Ψυχιατρείο της Τεργέστης, οι οποίοι υπό την εποπτεία του Φράνκο Ροτέλλι (Franco Rotelli), διαδόχου του Μπαζάλια, μετέφεραν την τεχνογνωσία και την εμπειρία της ιταλικής ψυχιατρικής μεταρρύθμισης παρεμβαίνοντας με πιλοτικά προγράμματα πρώτα στο Ψυχιατρείο Θεσσαλονίκης (1987) και λίγο αργότερα στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής ("Δαφνί") και στο Κρατικό "Θεραπευτήριο" Λέρου.

19. Λόγος ενός ασθενούς της θεραπευτικής κοινότητας της Γκορίτσια προς τον Φράνκο Μπαζάλια. Αναφέρεται από τον Pierangelo di Vittorio.
(Pierangelo di Vittorio, "Oublier l'antipsychiatrie?" Στο: "La psychiatrie dans l'histoire - Actes du Vie congres de l'Association Européenne pour l'histoire de la psychiatrie". Presses Universitaires de Caen, 2008.)

20. Roger Gentis, Πίσω από τα τείχη του ασύλου [Les murs de l'asile], εδκ. Δίοδος, 1983. 

21. Bruce Cohen, Psychiatric Hegemony: A Marxist Theory of Mental Illness, Palgrave Macmillan, 2016. ("Η ψυχιατρική ηγεμονία- Μια μαρξιστική θεωρία της ψυχικής αρρώστιας": https://belopoulos.blogspot.com/2017/09/PsychiatricHegemony.html )

"Η ελευθερία είναι θεραπευτική" τεύχος 5-6, 1985

"Η Τρέλλα" τεύχος 3, 1981

"Η ελευθερία είναι θεραπευτική" τεύχος 7-8, 1988

ΨυχοΑντιΜαχίες      

---