Roger Gentis· "Πίσω από τα τείχη του ασύλου" (1970)

«Η ιστορία της ψυχιατρικής τον τελευταίο αιώνα δίνει την εντύπωση    
ότι ένα βάρβαρο, φλύαρο πέπλο πλάκωσε την τρέλα και της απομύζησε    
ό,τι το ανθρώπινο και ουσιαστικό μπορούσε να έχει. Ένας άλογος και    
τερατώδης θεσμός, το ψυχιατρικό άσυλο, και ένα οικοδόμημα βασισμένο    
στην ψευδολογία και την κοροϊδία, η κλινική ψυχιατρική…»  (R. Gentis)   

Πίσω από τα τείχη του ασύλου
Roger Gentis

    "Τα τείχη του ασύλου" ["Les murs de l'asile"] -ή "Πίσω από τα τείχη του ασύλου" σύμφωνα με τον τίτλο της ελληνικής του έκδοσης[1]- ήταν ένα μικρό μαχητικό βιβλίο που έγραψε το 1970 ο ψυχίατρος-ψυχαναλυτής Ροζέ Ζεντίς (Roger Gentis)[2] -"ο πιο αντιψυχίατρος από τους Γάλλους αντιψυχιάτρους", όπως τον αποκαλεί ο ιστορικός Κλωντ Κετέλ[3]-, στο οποίο παρουσιάσθηκαν για πρώτη φορά εκλαϊκευμένα στο γαλλικό ευρύτερο κοινό οι ριζοσπαστικές θέσεις της (βρετανικής) αντιψυχιατρικής παράλληλα με τις θέσεις της (γαλλικής) "θεσμικής ψυχοθεραπείας".[4]

    Την ίδια χρονιά είχε εκδοθεί και το βιβλίο της Μωντ Μαννονί (Maud Mannoni) "Ο ψυχίατρος, ο τρελός του και η ψυχανάλυση"[5], στο οποίο παρουσιάζονταν επίσης παράλληλα οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες της αντιψυχιατρικής και της θεσμικής ψυχοθεραπείας. Αλλά ήταν περισσότερο το μικρό βιβλιαράκι του Ζεντίς -γραμμένο με γλαφυρό οργισμένο ύφος, αλλά και με χιούμορ- που, αν και δεν προέβαλε εντελώς νέες ιδέες (ιδέες που είχαν εκφρασθεί τα προηγούμενα χρόνια από τον Ρόναλντ Λαινγκ, τον Ντέιβιντ Κούπερ, τον Τόμας Σας και τον Φράνκο Μπαζάλια), ώθησε ωστόσο πολλούς ανθρώπους πέρα από το στενό πλαίσιο των επαγγελματιών ψυχικής υγείας να ενδιαφερθούν για την "τρέλλα", τη θέση που της επιφυλάσσει η μοντέρνα κοινωνία και την αναγκαιότητα να αντιμετωπισθεί επιτέλους ο "τρελλός" με σεβασμό και κατανόηση. Είναι χαρακτηριστικό άλλωστε ότι στο βιβλίο του Gentis αναφέρονταν συχνά οι αντιψυχιατρικοί ακτιβιστές και ιδιαίτερα τα ιδρυτικά μέλη της "Ομάδας Πληροφόρησης για τα Άσυλα" (GIA), της πιο ριζοσπαστικής ίσως και ακτιβιστικής αντιψυχιατρικής ομάδας στη Γαλλία, που δημιουργήθηκε το 1972 από γιατρούς και "θύματα" της ψυχιατρικής για να παλέψει ενάντια στην ψυχιατρική καταστολή, τις αυθαίρετες αναγκαστικές νοσηλείες και την καταπάτηση των δικαιωμάτων των ψυχικά πασχόντων.

• • • • •

«Η τελευταία απάτη της ψυχιατρικής: Οι ψυχικές ασθένειες είναι ασθένειες   
σαν όλες τις άλλες, ας τις "θεραπεύσουμε" λοιπόν στο γενικό νοσοκομείο.»   

"Ψυχιατρικοποιημένοι
στον αγώνα" (1975-1979)
Ομάδα Πληροφόρησης
για τα Άσυλα (GIA)

    Στο βιβλίο του ο Ροζέ Ζεντίς καταφερόταν ενάντια στις ψευδοεπιστημονικές "φλυαρίες" της ψυχιατρικής, στον αντιθεραπευτικό και παράλογο τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας του ψυχιατρικού νοσοκομείου που μετέτρεπε τα ψυχολογικά προβλήματα των ανθρώπων ή τις εφήμερες κρίσεις τους σε χρόνιες αναπηριογόνες και "αθεράπευτες" ασθένειες. Ενάντια στο βόλεμα και τη συναισθηματική αποστασιοποίηση των επαγγελματιών της ψυχικής υγείας, στην αδιαφορία ή τη συνενοχή της κοινωνίας και των ίδιων των πασχόντων, αλλά και ενάντια στην "νεοψυχιατρική" απάτη που κάτω από το νεοφανές παραπλανητικό σύνθημα "η ψυχική ασθένεια είναι μια ασθένεια σαν όλες τις άλλες" επιχειρούσε αλλάζοντας μόνο την επιφάνεια των πραγμάτων να περισώσει την ψυχιατρική εξουσία, να μεταφέρει απλώς τους πάσχοντες από το άσυλο στο γενικό νοσοκομείο ιατρικοποιώντας τους ακόμη περισσότερο, να συνεχίσει να αγνοεί το νόημά της "τρέλας" και τις βαθύτερες αιτίες της: "Όπως έχουμε την νέο-αποικιοκρατία", έγραφε, "έτσι μπορούμε να έχουμε και την νέο-ψυχιατρική"[6].

    Δεν αρκεί προφανώς να πέσουν τα τείχη του ασύλου, να ξηλωθούν οι σιδεριές από τα παράθυρα, να εκσυγχρονισθούν και να εξανθρωπιστούν οι ψυχιατρικές δομές, να κλείσουν τα ψυχιατρικά νοσοκομεία: Τα πραγματικά τείχη του ασύλου είναι εσωτερικά, είναι τα τείχη που διαχωρίζουν το προσωπικό από τους πάσχοντες, τους γιατρούς (ταξικός διαχωρισμός) από τους νοσοκόμους, τους θεραπευτές από τους διοικητικούς υπαλλήλους ή το "κατώτερο" προσωπικό, και είναι ακόμη τα αόρατα "τείχη" που επεκτείνονται πέραν του ψυχιατρικού ασύλου μέσα στην κοινωνία και το μυαλό του καθενός, οι νοοτροπίες, οι προκαταλήψεις, η αποδοχή εν τέλει της ταύτισης της ψυχικής υγείας με τη συμμόρφωση και υποταγή στους κοινωνικούς κανόνες της κάθε εποχής.

"Les murs de l'asile"
Roger Gentis (1970)

    "Ακόμη όμως και αν πρόκειται για γενικό νοσοκομείο, κι αν οι άρρωστοι υποτίθεται ότι είναι ελεύθεροι και οι πόρτες ανοιχτές δεν αλλάζει τίποτα, μα απολύτως τίποτα. Η ίδια τρέλα όπως στο άσυλο, ή ίδια νοοτροπία, […] οι ίδιες αρνήσεις, η ίδια ενεργητική άγνοια γύρω από το τι είναι ο άνθρωπος και τι είναι η τρέλλα... Να καταργήσουμε το άσυλο, ναι, είμαι υπέρ αυτής της ιδέας… όμως αυτό δεν πρόκειται να λύσει το πρόβλημα. Σε λίγο θα καταλήξουμε να ξαναστήσουμε και πάλι το άσυλο κάπου αλλού, μέσα στην οικογένεια, στο γενικό νοσοκομείο ή μέσα στην 'κοινότητα', όπως θα έλεγαν και οι Εγγλέζοι, αν δεν βοηθήσουμε να αλλάξουν ταυτόχρονα και οι συνειδήσεις των ανθρώπων και πρώτα απ' όλα οι δικές μας [των θεραπευτών]"[7]

    "Αν κανείς θέλει να κάνει έντιμα τη δουλειά του σαν ψυχίατρος… τότε 'κάνω τον ψυχίατρο' σημαίνει προσπαθώ να αλλάξω τη ζωή". "Δεν είναι δουλειά μας να προσαρμόζουμε τους ανθρώπους στην κανονικότητα. Αντίθετα αυτό που χρειάζεται είναι να ασχοληθούμε μάλλον μ' αυτήν την αρρωστημένη κανονικότητα [που αποκαλούμε παραπλανητικά 'ψυχική υγεία'], να γιατρέψουμε αυτήν την κανονικότητα, να γιατρέψουμε τη ζωή, να ελευθερώσουμε τους ανθρώπους", έγραφε με το ίδιο ορμητικό ύφος στο επόμενο βιβλίο του.[8] Πρέπει λοιπόν να αλλάξουμε νοοτροπία, να αλλάξουμε φιλοσοφία και πολιτική, να ξεφύγουμε επιτέλους από την ιατρική ιδεολογία και την ψυχιατρική πλάνη.

    Η αλλαγή της ψυχιατρικής δεν είναι ιατρικό πρόβλημα. Δεν αφορά μόνο τους ειδικούς, δεν μπορεί να είναι έργο μόνον των επαγγελματιών της ψυχικής υγείας και των γραφειοκρατών. "Η ψυχιατρική, όπως και η εκπαίδευση, αφορά όλον τον κόσμο, όχι μόνον επειδή κανείς μας δεν είναι απόλυτα προστατευμένες από την τρέλα, αλλά κυρίως επειδή ο καθένας μας κινδυνεύει από τη μια μέρα στην άλλη να χαρακτηριστεί ψυχικά ασθενής."[9]
 

Χρήστος Μπελόπουλος 

Συνέχεια → → "Σαμανισμός και τρέλα. Ο παγιδευμένος λόγος της τρέλας. Αποσπάσματα από το βιβλίο του Roger Gentis

---

    Σημειώσεις

1. Roger Gentis, Πίσω από τα τείχη του ασύλου, σελ.10, εκδ. Δίοδος, 1983.
    Τίτλος πρωτοτύπου: "Les murs de l'asile", édit. Maspero, 1970.
    (Η ελληνική μετάφραση δυσκολεύεται να αποδώσει πιστά τον ρέοντα προφορικό λόγο του Gentis, και σε κάποια σημεία της είναι μάλλον κάπως προβληματική.)

2. Ο Roger Gentis (1928-2019) υπήρξε ένας από τους πρωτεργάτες της θεσμικής ψυχοθεραπείας και της κοινοτικής ψυχιατρικής (psychiatrie du secteur) στη Γαλλία. Τη δεκαετία του 1950 εργάσθηκε στο περίφημο ψυχιατρικό νοσοκομείο του Σεντ Αλμπάν (Saint Alban) υπό τη διεύθυνση του Φρανσουά Τοσκέλ (François Tosquelles), συνιδρυτού της "θεσμικής ψυχοθεραπείας", ενώ κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 αναδείχθηκε ως μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της γαλλικής αντιψυχιατρικής. Έγραψε μια δωδεκάδα βιβλίων, πάντα με γλαφυρό και προσβάσιμο στη ευρύ κοινό ύφος, συνδυάζοντας τις ιδέες της αντιψυχιατρικής με τις ιδέες της (ψυχαναλυτικής, λακανικής εμπνεύσεως) θεσμικής ψυχοθεραπείας, αρθρογραφώντας παράλληλα τακτικά και επί χρόνια στην επιθεώρηση κοινωνικών επιστημών και λογοτεχνίας "La quinzaine littéraire".

3. Claude Quétel, Histoire de la folie de l'antiquité à nos jours, p. 526, édit. Tallandier. 2012.

4. Η αντιψυχιατρική και η θεσμική ψυχοθεραπεία βρέθηκαν αρκετά κοντά στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Μοιράζονταν πολλές κοινές αντιλήψεις, όπως για παράδειγμα την άρνησή τους να δεχτούν τους διαχωρισμούς ανάμεσα σε ασθενείς και θεραπευτές ή ανάμεσα στις κατηγορίες του προσωπικού. Είχαν όμως και πολλές σημαντικές διαφορές που με τον καιρό έγιναν βαθύτερες. Η αντιψυχιατρική δεν αποδεχόταν την έννοια της ψυχικής ασθένειας με την ιατρική σημασία του όρου. Θεωρούσε την τρέλα αποτέλεσμα της κοινωνικής καταπίεσης, της άρνησης της κοινωνίας να αποδεχθεί τις βασικές, τις "ριζικές" ανάγκες των ανθρώπων (κοινωνική αλλοτρίωση). Αντίθετα, για τη θεσμική ψυχοθεραπεία εκτός από την κοινωνική αλλοτρίωση υπάρχει και η "ψυχοπαθολογική αλλοτρίωση", εν πολλοίς ανεξάρτητη από την πρώτη.

5. Maud Mannoni, Le psychiatre son "fou" et la psychanalyse, édit. Seuil, 1970.

6. Πίσω από τα τείχη του ασύλου, σελ. 97.
7. ό.π, σελ. 100.

"Να θεραπεύσουμε τη ζωή"
Roger Gentis (1971)

8. Roger Gentis, Guérir la vie [Να θεραπεύσουμε τη ζωή], édit. Maspero, 1971.
    (Ο τίτλος του βιβλίου είναι δανεισμένος από μια φράση του Αντονέν Αρτώ η οποία και κοσμεί το εξώφυλλο της πρώτης γαλλικής έκδοσης: «Μαζί με την απαραίτητη κοινωνική και οικονομική επανάσταση περιμένουμε όλοι την επανάσταση των συνειδήσεων που θα μας επιτρέψει 'να θεραπεύσουμε τη ζωή'»)

9. Roger Gentis, La psychiatrie doit être faite/défaite par tous [Η ψυχιατρική πρέπει να γίνει/να ξεγίνει απ' όλους], édit. Maspero, 1973.

ΨυχοΑντιΜαχίες - αντιψυχιατρική  

---