"Ο Φρενίατρος"[1] είναι ο τίτλος μιας νουβέλας που έγραψε το 1881 ο μεγάλος Βραζιλιάνος συγγραφέας Ζοακίμ Μαρία Μασάντου ντε Ασσίς (1839-1908), η οποία παρωδεί και σατιρίζει τη θεωρητική κενότητα της "φρενιατρικής", τον αυταρχισμό και την αλαζονεία των εκπροσώπων της, αλλά και την ευκολία με την οποία οι άνθρωποι -στην εποχή του όπως και σήμερα- υποτάσσονται τυφλά και άκριτα στις "αλήθειες" και τα θέσφατα της επιστήμης και δη της ιατρικής. Η νουβέλα εντάσσεται στο αντι-ασυλιακό "αντι-φρενολογικό" [anti-aliéniste] κίνημα το οποίο εμφανίσθηκε κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα (μεταξύ λογοτεχνών και ριζοσπαστών πολιτικών) σε πολλές χώρες της Δύσης -ένα κίνημα προδρομικό, θα λέγαμε, της αντιψυχιατρικής των ετών 1960 και 1970.
Στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, η ιατρική υποσχόταν ότι θα μπορούσε, αν της δινόταν μεγαλύτερη εξουσία και ελευθερία κινήσεων, να κατανοήσει σύντομα την τρέλλα και να την θεραπεύσει μέσα στα ψυχιατρικά άσυλα, αυτά τα "ισχυρά θεραπευτικά εργαλεία" όπως ήθελε να τα ονομάζει ο Ζαν Ετιέν Εσκιρόλ, ο "πατέρας" της γαλλικής ψυχιατρικής. Οι υποσχέσεις και οι προσδοκίες δεν άργησαν να διαψευσθούν. Τα κατ' ευφημισμόν φρενοκομεία ή ψυχιατρικά άσυλα με την αναποτελεσματική πολυποίκιλη και συχνά βασανιστική "μπαρόκ θεραπευτική" τους[2] δεν φαινόταν ικανά να "θεραπεύσουν" την τρέλλα: Ο αριθμός των εγκλείστων αύξανε συνεχώς και αυτοί που έβγαιναν ως θεραπευμένοι ή έστω "προσωρινά βελτιωμένοι" ήταν ένα ασήμαντο μικρό ποσοστό. Το άσυλο και η φρενολογία είχαν αποτύχει.[3]
Από τη δεκαετία του 1850 πλήθαιναν επίσης οι μαρτυρίες και τα αυτοβιογραφικά κείμενα πρώην εγκλείστων στα οποία καταγγελλόταν η αυταρχικότητα του ασυλιακού συστήματος, οι απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης και η συχνά βάναυση συμπεριφορά των νοσοκόμων-τρελλοδαμαστών, όπως τους αποκαλεί ο Γιώργης Ζάρκος.[4] Δικαστικές διαμάχες και δημοσιογραφικές έρευνες προκαλούσαν το έντονο ενδιαφέρον της κοινής γνώμης καθώς έφερναν στο φως της δημοσιότητας περιπτώσεις αυθαίρετων και καταχρηστικών εγκλεισμών νεαρών, ως επί το πλείστον, ατόμων ή γυναικών μετά από αίτημα των οικείων τους, επειδή αρνιόντουσαν να συμβιβαστούν με τους κοινωνικούς κανόνες ευπρέπειας ή τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και επιταγές της οικογένειας. Με αφορμή τις περιπτώσεις αυτές, οι ριζοσπάστες πολιτικοί άρχισαν να εκφράζουν αμφιβολίες για την ίδια την έννοια της παραφροσύνης και να φοβούνται ότι η κρατική εξουσία χρησιμοποιούσε την ψυχιατρική και τα άσυλα για να απαλλαγεί γρήγορα και αθόρυβα από τους πολιτικούς της αντιπάλους. "Κάθε πέτρα του ασυλιακού θεσμού κρύβει και ένα έγκλημα", αναφωνεί ο Λεόν Γκαμπετά το 1870.[5] [6] Μέσα στο κλίμα αυτό αναπτύχθηκε και η αντι-φρενολογική ή, όπως θα λέγαμε σήμερα, αντιψυχιατρική λογοτεχνία.
Ένα από τα πρώτα μυθιστορήματα του είδους ήταν "Ο κουνιάδος" ["Le beau-frère"] του Έκτορα Μαλό (του συγγραφέα του "Χωρίς οικογένεια"). Δημοσιεύτηκε το 1868 και έχει ως κεντρικό ήρωα τον Σενερί, τον οποίον οι συγγενείς του για να εξυπηρετήσουν τα δόλια συμφέροντά τους τον κλείνουν με τη συνενοχή των γιατρών σε ψυχιατρικό άσυλο. Ο Σενερί, μετά από έναν μακρύ χρόνο παραμονής στο φρενοκομείο, αφήνεται τελικά ελεύθερος, αλλά είναι πλέον βαθύτατα τραυματισμένος: Η απομόνωση από τον έξω κόσμο και οι οδυνηρές εμπειρίες που έζησε ως έγκλειστος τον έχουν ήδη επηρεάσει βαθιά και ανεπανόρθωτα. Το άσυλο, αυτό το "θεραπευτικό εργαλείο", τον έχει καταστήσει πραγματικά τρελλό, και ο Σενερί μετά από λίγο πεθαίνει. Ο Μαλό στο μυθιστόρημά του μιλά εξ ονόματος των τρελλών και των εγκλείστων. Περιγράφει την φρικτή καθημερινότητα του ψυχιατρικού ασύλου και απαξιώνει συλλήβδην το ψυχιατρικό σύστημα. Με το μυθιστόρημά του η λογοτεχνία τίθεται αντιμέτωπη της ψυχιατρικής, εγκαινιάζοντας έτσι μια παράδοση αντιπαράθεσης που θα κορυφωθεί τον επόμενο αιώνα με τους σουρεαλιστές. [Βλέπε: Η καταγγελία της ψυχιατρικής βίας και αυθαιρεσίας από τους υπερρεαλιστές. "Γράμμα στους διευθυντές-γιατρούς των φρενοκομείων"]
Το παράδειγμα του Μαλό ακολούθησαν πολλοί άλλοι λογοτέχνες με μυθιστορήματα και διηγήματα παρομοίων θεμάτων, όπως ο John Antoine Nau (Τζων Αντουάν Νω), το μυθιστόρημα του οποίου ("Εχθρική δύναμη") απέσπασε το 1903 το βραβείο Γκονκούρ (Goncourt). Αποκορύφωμα του είδους θεωρείται πάντως "Ο θάλαμος αρ. 6" (1892) του Άντον Τσέχωφ,[7] στο οποίο καταγγέλλονται οι φρικτές συνθήκες εγκλεισμού των ψυχικών πασχόντων στη Ρωσία του 19ου αιώνα και η καταστροφική βία της αναγκαστικής ακούσιας εισαγωγής, αυτής της θανατηφόρας βίαιης τομής στη ζωή των ανθρώπων.("Δεν υπάρχει", θα πει στην δεκαετία του 1960 ο Αμερικανός ψυχίατρος Τόμας Σας, "ιατρική, ηθική ή νομική δικαιολογία για τις ψυχιατρικές επεμβάσεις χωρίς τη θέληση του υποκειμένου. Είναι εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας"[9])
Η νουβέλα του Μασάντου ντε Ασσίς διαφέρει από τα περισσότερα έργα του είδους, όχι μόνον λόγω του ειρωνικού και σατυρικού της ύφους: Το κύριο θέμα και ο στόχος της δεν είναι η κατασταλτική βία, η απανθρωποίηση και οι συνθήκες διαβίωσης των πασχόντων, αλλά οι επεκτατικές βλέψεις της ψυχιατρικής, η τάση παθολογικοποίησης κάθε ανθρώπινης συμπεριφοράς, ο παραλογισμός εντέλει της ίδιας της ψυχιατρικής και των εκπροσώπων της. Είναι ένα έργο που προφητεύει τη σημερινή εποχή της ψυχιατρικής και ψυχολογικής ηγεμονίας. [Βλέπε: Bruce Cohen, "Η ψυχιατρική ηγεμονία. Μια μαρξιστική ανάλυση της ψυχικής υγείας"]
Ο Συμεών Μπακαμάρτε (το επίθετο του οποίου στα βραζιλιάνικα έχει και τη σημασία του "άχρηστου"[10]), ιατρός και φρενολόγος σπουδασμένος στην Πάντοβα και στην Κοΐμπρα, επιστρέφει στην Βραζιλία και εγκαθίσταται στο Ιταγκουαΐ, μια κωμόπολη κοντά στο Ρίο ντε Τζανέιρο. Προτείνει στο δημοτικό συμβούλιο της πόλης την ίδρυση ενός ασύλου στο οποίο θα συγκεντρωνόταν προς μελέτη και θεραπεία όλοι οι "φρενοβλαβείς" της περιοχής. Το φρενοκομείο ιδρύεται, και αρχικά εισάγονται σ' αυτό όλοι οι παράφρονες που μέχρι τότε είτε κυκλοφορούσαν ελεύθεροι στους δρόμους είτε, αν ήταν βίαιοι, περιοριζόταν σε ένα δωμάτιο του σπιτιού τους. Όμως μετά από κάποιο διάστημα, οι επιστημονικές μελέτες που διεξάγει με πάθος ο Μπακαμάρτε τον πείθουν πως η έννοια της τρέλας έχει ένα πολύ μεγαλύτερο εύρος απ' ό,τι πιστευόταν μέχρι τότε. "Η τρέλλα εθεωρείτο ένα νησί χαμένο στον ωκεανό της λογικής· αρχίζω να υποπτεύομαι πως πρόκειται για μια ήπειρο", λέει στον συνεργάτη και θαυμαστή του φαρμακοποιό.[11]
Όσοι έχουν κάποια ιδιοτροπία ή κάποιο μοναχικό χόμπι, όσοι ξεφεύγουν από τα καθιερωμένα, όσοι λένε ψέματα, ερωτοτροπούν, είναι τσιγκούνηδες ή υπερβολικά γενναιόδωροι χαρακτηρίζονται παράφρονες και με απόφαση του Μπακαμάρτε κλείνονται στο άσυλο -πάντα με την ανοχή των δημοτικών αρχών που δεν τολμούν να εναντιωθούν στην "αυθεντία" της επιστήμης. Κάποια στιγμή μάλιστα ο Μπακαμάρτε θα κλείσει στο φρενοκομείο και την ίδια του τη γυναίκα, όταν αυτή θα εκφράσει επιτέλους την δυσαρέσκειά της για μια ζωή χωρίς χαρές και χωρίς συντροφική αγάπη.
Η επιστημονική τρομοκρατία του δεσποτικού φρενίατρου πλανάται πλέον πάνω από το Ιταγκουαΐ. Όλοι φοβούνται ότι με την παραμικρή παρέκκλιση θα χαρακτηρισθούν παράφρονες και θα χάσουν την ελευθερία τους. Μέσα σ' αυτό το κλίμα μια μειοψηφία αποφασίζει να εξεγερθεί και να καταστρέψει το άσυλο. Επικεφαλής των εξεγερμένων τίθεται ο μπαρμπέρης Πορφίριου, με μοναδικό όμως απώτερο σκοπό να καταλάβει την εξουσία και να γίνει ο κυβερνήτης της πόλης. Τελικά, η εξέγερση μετά από κάποια πρόσκαιρη επιτυχία καταστέλλεται με επέμβαση τού στρατού. Ο Πορφίριου και οι οπαδοί του οδηγούνται με την σειρά τους στο φρενοκομείο από τον Μπακαμάρτε, όχι επειδή θέλει να τους εκδικηθεί, αλλά επειδή πραγματικά πιστεύει ότι μόνον παράφρονες μπορούν να εξεγείρονται κατά της εξουσίας και να προσφεύγουν στην βία. Ο φρενίατρος είναι πλέον ανεξέλεγκτος. Οι εισαγωγές θα συνεχισθούν με αυξανόμενο ρυθμό και σε λίγο ένας στους πέντε κατοίκους της πόλης θα βρεθεί έγκλειστος στο άσυλο. Τότε όμως έρχεται η μεγάλη ανατροπή.
Ο Μπακαμάρτε ξαφνικά συνειδητοποιεί ότι δεν μπορεί να είναι όλοι αυτοί τρελοί, αφού η τρέλα -σύμφωνα με την παράδοση και τα αξιώματα της ίδιας του της επιστήμης- δεν μπορεί να αφορά παρά μόνον μια μικρή μειοψηφία ανθρώπων. Δίνει λοιπόν εξιτήριο σε όλους τούς μέχρι τότε εγκλείστους και αρχίζει να αναζητά την προς θεραπεία παράφρονα μειοψηφία, όχι πλέον μεταξύ των ιδιότροπων, των παράξενων, των μη-ισορροπημένων, αλλά μεταξύ αυτών που είναι προσαρμοσμένοι στα κοινωνικά πρότυπα λογικής και συμπεριφοράς, μετρημένοι, ισορροπημένοι και καθώς πρέπει. Στο άσυλο αρχίζουν να εισρέουν αυτοί που είναι απόλυτα σεμνοί, δίκαιοι, τίμιοι, ειρηνικοί και φιλαλήθεις. Και είναι πράγματι μια μικρή μειοψηφία.
Προς το τέλος του έργου, ο φρενίατρος Μπακαμάρτε ανατρέποντας και πάλι τα πάντα θα φθάσει στην έσχατη επιστημονική του αλήθεια: ο μόνος πραγματικά παράφρονας είναι αυτός ο ίδιος. Κλείνεται έτσι μονάχος του στο άσυλο και πεθαίνει προσπαθώντας μάταια να αυτό-θεραπευθεί από την επιστημονική του τρέλλα.[12]
1. Joaquim-Maria Machado de Assis, "O Alienista", 1881.
2. Κάτω από τον τίτλο θεραπευτικό μπαρόκ ο Γάλλος ιστορικός Κλώντ Κετέλ και ο ψυχίατρος Πιέρ Μορέλ περιγράφουν στο βιβλίο τους "Οι τρελοί και οι γιατροί τους από την Αναγέννηση έως τον 20ο αιώνα [Les fous et leurs médecins de la Renaissance au XXe siècle, ed. Hachette, 1979] τις ευφάνταστες θεραπευτικές τεχνικές που επινοήθηκαν σε διάφορες εποχές: προσκυνήματα και εξορκισμοί, αφαιμάξεις, χορήγηση εμετικών (Οι "καθαρτικές θεραπείες της τρέλας"), μεταγγίσεις στους παράφρονες αίματος "φυσιολογικού" ανθρώπου, "χειρουργική" αφαίρεση των λίθων της τρέλας, μουσικοθεραπεία με το "γατόπιανο" [Katzenklavier -όπου αντί για πλήκτρα υπήρχαν ζωντανές γάτες!], "αγελοθεραπεία", μεσμερισμός…
3. «Το ψυχιατρικό άσυλο είναι πριν απ' όλα ένα μέσον εγκλεισμού […] ένας χειρισμός που εμποδίζει τον τρελό να ενοχλεί την κοινωνία, αλλά δεν είναι τίποτα από θεραπευτική άποψη», διαβάζουμε σε μια διατριβή του 1850.* *Θανάσης Καράβατος, Για μια μη α-θεωρητική ψυχιατρική, σελ. 58, εκδόσεις Κοινός Τόπος…, 2012.
4. «Οι νοσοκόμοι που είναι στο ψυχιατρείο […] είναι γεροί άνδρες με σκληρή καρδιά που ξέρουν να δέρνουν τους τρελούς, όπως ο θηριοδαμαστής τα θηρία του, όταν τα πιάνουν εξάψεις. Καλά λοιπόν θα ταίριαζε αν τους λέγανε τρελοδαμαστές.»*
* Γιώργης Ζάρκος, Ζωντανά πτώματα, εκδ. Κάλβος, 1981. ["Ζωντανά πτώματα". Η καθημερινή ζωή στο ψυχιατρικό άσυλο: https://belopoulos.blogspot.com/2017/05/GiorgisZarkos.html]
5. Aude Fauvel, "La voix des fous. Hector Malot et les 'romans d'asile'", Romantisme (n° 141), p. 57, 2008. http://www.cairn.info/revue-romantisme-2008-3-page-51.htm
6. Στις Η.Π.Α. μια από τις πιο γνωστές περιπτώσει αυθαίρετου εγκλεισμού που κίνησε το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης ήταν αυτή της Elisabeth Pachard η οποία το 1860 προσέφυγε στα δικαστήρια εναντίον του καλβινιστή πάστορα συζύγου της που την είχε κλείσει σε άσυλο, επειδή δεν συμφωνούσε με τις φονταμενταλιστικές θρησκευτικές του πεποιθήσεις.
(Claude Quetel, Images de la folie, p. 140, Gallimard, 2010).
- Στη Γαλλία από τις πάμπολλες περιπτώσεις για τις οποίες έχουν διατηρηθεί στοιχεία, αναφέρουμε αυτήν του Jules Vallès (του μετέπειτα εκπροσώπου των κομμουνάρων και φίλου του Έκτορα Μαλό), τον οποίο έκλεισε στο φρενοκομείο τού Νανσύ ο πατέρας του, όταν ο τελευταίος πληροφορήθηκε ότι ο γιος του συμμετείχε το 1851 στις διαδηλώσεις και τα οδοφράγματα του Παρισιού.
(Aude Fauvel, ό.π.)
- Στην Ελλάδα έχουμε την περίπτωση του Στελλάκη Μουσούρη, ενός μορφωμένου γόνου πλούσιας οικογένειας που είχε διατελέσει και πρόξενος στη Ρωσία. Επηρεασμένος από την ρωσική επαναστατική κίνηση της εποχής έβγαλε το 1890 στην Κέρκυρα μια εφημερίδα στην οποία προπαγάνδιζε την κατάργηση των τσιφλικιών. Οι συγγενείς του τον έκλεισαν στο φρενοκομείο της Κέρκυρας, στο οποίο παρέμεινε -παρά τον κοινωνικό θόρυβο που δημιουργήθηκε- μέχρι που πέθανε ο πολιτευτής ο οποίος είχε συνδράμει στον εγκλεισμό του.
(Γιάννης Κορδάτος, Ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος, εκδ. Μπουκουμάνη, 1972.)
7. Άντον Τσέχωφ, Ο θάλαμος αρ. 6, εκδ. Γκοβόστη, 2012.
8. "L'Anti-Aliéniste" (1893): Αντι-φρενολογικό φυλλάδιο που έγραφε με το χέρι ο έγκλειστος στο άσυλο της Bicêtre, Charles Etlinger. Πηγή: Bibliothèque Interuniversitaire de Santé.
9. Τhomas Szasz. Ο μύθος της ψυχικής αρρώστειας, σελ. 273, εκδ. Κασόλου. 1976.
[Τόμας Σας: Η ψυχιατρική ως ψευδοεπιστήμη και ο μύθος της ψυχικής αρρώστιας. https://belopoulos.blogspot.com/2016/01/ThomasSzasz.html]
10. Daniel Minary, Savoirs et littérature (Volume 2), Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001.
11. Μασάντου ντε Ασσίς, Ο Φρενίατρος, σελ. 32, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1992.
(Γαλλική έκδοση: Gabriel Bá - Fábio Moon, L'Aliéniste, Urban comics, 2014.)
 |
| "Το φρενοκομείο του Αγίου Λουκά" [St Luke's Hospital] Γκραβούρα (1809) των Augustus Charles Pugin και Thomas Rowlandson |
"Αντι-φρενιατρική" κριτική και λογοτεχνία τον 19ο αιώνα
Στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, η ιατρική υποσχόταν ότι θα μπορούσε, αν της δινόταν μεγαλύτερη εξουσία και ελευθερία κινήσεων, να κατανοήσει σύντομα την τρέλλα και να την θεραπεύσει μέσα στα ψυχιατρικά άσυλα, αυτά τα "ισχυρά θεραπευτικά εργαλεία" όπως ήθελε να τα ονομάζει ο Ζαν Ετιέν Εσκιρόλ, ο "πατέρας" της γαλλικής ψυχιατρικής. Οι υποσχέσεις και οι προσδοκίες δεν άργησαν να διαψευσθούν. Τα κατ' ευφημισμόν φρενοκομεία ή ψυχιατρικά άσυλα με την αναποτελεσματική πολυποίκιλη και συχνά βασανιστική "μπαρόκ θεραπευτική" τους[2] δεν φαινόταν ικανά να "θεραπεύσουν" την τρέλλα: Ο αριθμός των εγκλείστων αύξανε συνεχώς και αυτοί που έβγαιναν ως θεραπευμένοι ή έστω "προσωρινά βελτιωμένοι" ήταν ένα ασήμαντο μικρό ποσοστό. Το άσυλο και η φρενολογία είχαν αποτύχει.[3]
Από τη δεκαετία του 1850 πλήθαιναν επίσης οι μαρτυρίες και τα αυτοβιογραφικά κείμενα πρώην εγκλείστων στα οποία καταγγελλόταν η αυταρχικότητα του ασυλιακού συστήματος, οι απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης και η συχνά βάναυση συμπεριφορά των νοσοκόμων-τρελλοδαμαστών, όπως τους αποκαλεί ο Γιώργης Ζάρκος.[4] Δικαστικές διαμάχες και δημοσιογραφικές έρευνες προκαλούσαν το έντονο ενδιαφέρον της κοινής γνώμης καθώς έφερναν στο φως της δημοσιότητας περιπτώσεις αυθαίρετων και καταχρηστικών εγκλεισμών νεαρών, ως επί το πλείστον, ατόμων ή γυναικών μετά από αίτημα των οικείων τους, επειδή αρνιόντουσαν να συμβιβαστούν με τους κοινωνικούς κανόνες ευπρέπειας ή τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και επιταγές της οικογένειας. Με αφορμή τις περιπτώσεις αυτές, οι ριζοσπάστες πολιτικοί άρχισαν να εκφράζουν αμφιβολίες για την ίδια την έννοια της παραφροσύνης και να φοβούνται ότι η κρατική εξουσία χρησιμοποιούσε την ψυχιατρική και τα άσυλα για να απαλλαγεί γρήγορα και αθόρυβα από τους πολιτικούς της αντιπάλους. "Κάθε πέτρα του ασυλιακού θεσμού κρύβει και ένα έγκλημα", αναφωνεί ο Λεόν Γκαμπετά το 1870.[5] [6] Μέσα στο κλίμα αυτό αναπτύχθηκε και η αντι-φρενολογική ή, όπως θα λέγαμε σήμερα, αντιψυχιατρική λογοτεχνία.
Ένα από τα πρώτα μυθιστορήματα του είδους ήταν "Ο κουνιάδος" ["Le beau-frère"] του Έκτορα Μαλό (του συγγραφέα του "Χωρίς οικογένεια"). Δημοσιεύτηκε το 1868 και έχει ως κεντρικό ήρωα τον Σενερί, τον οποίον οι συγγενείς του για να εξυπηρετήσουν τα δόλια συμφέροντά τους τον κλείνουν με τη συνενοχή των γιατρών σε ψυχιατρικό άσυλο. Ο Σενερί, μετά από έναν μακρύ χρόνο παραμονής στο φρενοκομείο, αφήνεται τελικά ελεύθερος, αλλά είναι πλέον βαθύτατα τραυματισμένος: Η απομόνωση από τον έξω κόσμο και οι οδυνηρές εμπειρίες που έζησε ως έγκλειστος τον έχουν ήδη επηρεάσει βαθιά και ανεπανόρθωτα. Το άσυλο, αυτό το "θεραπευτικό εργαλείο", τον έχει καταστήσει πραγματικά τρελλό, και ο Σενερί μετά από λίγο πεθαίνει. Ο Μαλό στο μυθιστόρημά του μιλά εξ ονόματος των τρελλών και των εγκλείστων. Περιγράφει την φρικτή καθημερινότητα του ψυχιατρικού ασύλου και απαξιώνει συλλήβδην το ψυχιατρικό σύστημα. Με το μυθιστόρημά του η λογοτεχνία τίθεται αντιμέτωπη της ψυχιατρικής, εγκαινιάζοντας έτσι μια παράδοση αντιπαράθεσης που θα κορυφωθεί τον επόμενο αιώνα με τους σουρεαλιστές. [Βλέπε: Η καταγγελία της ψυχιατρικής βίας και αυθαιρεσίας από τους υπερρεαλιστές. "Γράμμα στους διευθυντές-γιατρούς των φρενοκομείων"]
 |
| "L'Anti-Aliéniste" (1893)[8] Αντιφρενολογικό φυλλάδιο |
Η νουβέλα του Μασάντου ντε Ασσίς διαφέρει από τα περισσότερα έργα του είδους, όχι μόνον λόγω του ειρωνικού και σατυρικού της ύφους: Το κύριο θέμα και ο στόχος της δεν είναι η κατασταλτική βία, η απανθρωποίηση και οι συνθήκες διαβίωσης των πασχόντων, αλλά οι επεκτατικές βλέψεις της ψυχιατρικής, η τάση παθολογικοποίησης κάθε ανθρώπινης συμπεριφοράς, ο παραλογισμός εντέλει της ίδιας της ψυχιατρικής και των εκπροσώπων της. Είναι ένα έργο που προφητεύει τη σημερινή εποχή της ψυχιατρικής και ψυχολογικής ηγεμονίας. [Βλέπε: Bruce Cohen, "Η ψυχιατρική ηγεμονία. Μια μαρξιστική ανάλυση της ψυχικής υγείας"]
Χρήστος Μπελόπουλος
Η υπόθεση της νουβέλας τού Μασάντου ντε Ασσίς
Ο Συμεών Μπακαμάρτε (το επίθετο του οποίου στα βραζιλιάνικα έχει και τη σημασία του "άχρηστου"[10]), ιατρός και φρενολόγος σπουδασμένος στην Πάντοβα και στην Κοΐμπρα, επιστρέφει στην Βραζιλία και εγκαθίσταται στο Ιταγκουαΐ, μια κωμόπολη κοντά στο Ρίο ντε Τζανέιρο. Προτείνει στο δημοτικό συμβούλιο της πόλης την ίδρυση ενός ασύλου στο οποίο θα συγκεντρωνόταν προς μελέτη και θεραπεία όλοι οι "φρενοβλαβείς" της περιοχής. Το φρενοκομείο ιδρύεται, και αρχικά εισάγονται σ' αυτό όλοι οι παράφρονες που μέχρι τότε είτε κυκλοφορούσαν ελεύθεροι στους δρόμους είτε, αν ήταν βίαιοι, περιοριζόταν σε ένα δωμάτιο του σπιτιού τους. Όμως μετά από κάποιο διάστημα, οι επιστημονικές μελέτες που διεξάγει με πάθος ο Μπακαμάρτε τον πείθουν πως η έννοια της τρέλας έχει ένα πολύ μεγαλύτερο εύρος απ' ό,τι πιστευόταν μέχρι τότε. "Η τρέλλα εθεωρείτο ένα νησί χαμένο στον ωκεανό της λογικής· αρχίζω να υποπτεύομαι πως πρόκειται για μια ήπειρο", λέει στον συνεργάτη και θαυμαστή του φαρμακοποιό.[11]
 |
| "Ο τρελός γιατρός" (1596), γκραβούρα του Theodor de Bry |
Η επιστημονική τρομοκρατία του δεσποτικού φρενίατρου πλανάται πλέον πάνω από το Ιταγκουαΐ. Όλοι φοβούνται ότι με την παραμικρή παρέκκλιση θα χαρακτηρισθούν παράφρονες και θα χάσουν την ελευθερία τους. Μέσα σ' αυτό το κλίμα μια μειοψηφία αποφασίζει να εξεγερθεί και να καταστρέψει το άσυλο. Επικεφαλής των εξεγερμένων τίθεται ο μπαρμπέρης Πορφίριου, με μοναδικό όμως απώτερο σκοπό να καταλάβει την εξουσία και να γίνει ο κυβερνήτης της πόλης. Τελικά, η εξέγερση μετά από κάποια πρόσκαιρη επιτυχία καταστέλλεται με επέμβαση τού στρατού. Ο Πορφίριου και οι οπαδοί του οδηγούνται με την σειρά τους στο φρενοκομείο από τον Μπακαμάρτε, όχι επειδή θέλει να τους εκδικηθεί, αλλά επειδή πραγματικά πιστεύει ότι μόνον παράφρονες μπορούν να εξεγείρονται κατά της εξουσίας και να προσφεύγουν στην βία. Ο φρενίατρος είναι πλέον ανεξέλεγκτος. Οι εισαγωγές θα συνεχισθούν με αυξανόμενο ρυθμό και σε λίγο ένας στους πέντε κατοίκους της πόλης θα βρεθεί έγκλειστος στο άσυλο. Τότε όμως έρχεται η μεγάλη ανατροπή.
Ο Μπακαμάρτε ξαφνικά συνειδητοποιεί ότι δεν μπορεί να είναι όλοι αυτοί τρελοί, αφού η τρέλα -σύμφωνα με την παράδοση και τα αξιώματα της ίδιας του της επιστήμης- δεν μπορεί να αφορά παρά μόνον μια μικρή μειοψηφία ανθρώπων. Δίνει λοιπόν εξιτήριο σε όλους τούς μέχρι τότε εγκλείστους και αρχίζει να αναζητά την προς θεραπεία παράφρονα μειοψηφία, όχι πλέον μεταξύ των ιδιότροπων, των παράξενων, των μη-ισορροπημένων, αλλά μεταξύ αυτών που είναι προσαρμοσμένοι στα κοινωνικά πρότυπα λογικής και συμπεριφοράς, μετρημένοι, ισορροπημένοι και καθώς πρέπει. Στο άσυλο αρχίζουν να εισρέουν αυτοί που είναι απόλυτα σεμνοί, δίκαιοι, τίμιοι, ειρηνικοί και φιλαλήθεις. Και είναι πράγματι μια μικρή μειοψηφία.
Προς το τέλος του έργου, ο φρενίατρος Μπακαμάρτε ανατρέποντας και πάλι τα πάντα θα φθάσει στην έσχατη επιστημονική του αλήθεια: ο μόνος πραγματικά παράφρονας είναι αυτός ο ίδιος. Κλείνεται έτσι μονάχος του στο άσυλο και πεθαίνει προσπαθώντας μάταια να αυτό-θεραπευθεί από την επιστημονική του τρέλλα.[12]
Αμπελάς Χρήστος
|
|
|
(Παραλλαγή του κειμένου αναρτήθηκε από τους υπογράφοντες και στην ελληνική Βικιπαίδεια με το ψευδώνυμο Χρῆστος-Α.)
Σημειώσεις
1. Joaquim-Maria Machado de Assis, "O Alienista", 1881.
• Ψυχιατρική. Φρενολογία. Φρενιατρική.
Η λέξη "alienista" [alienist, aliéniste] αποδίδεται συνήθως στα ελληνικά με τη λέξη "φρενολόγος". Ο όρος ψυχιατρική επινοήθηκε το 1808 από τον Γερμανό γιατρό Γιόχαν Κρίστιαν Ράιλ [Johann Christian Reil, 1759-1813], και αρχικά υιοθετήθηκε από τους γιατρούς εκείνους που αντιμάχονταν τις σωματικές-βιολογικές θεωρίες της τρέλλας. Οι υπόλοιποι, και κυρίως όσοι εργάζονταν στα άσυλα, εξακολουθούσαν να ονομάζονται φρενολόγοι [aliénistes γαλλιστί] και η επιστήμη τους φρενολογία [aliénisme], ενώ αυτοί που εργάζονταν μέσα στις πόλεις και απευθύνονταν σε ιδιωτική πελατεία προτιμούσαν να αποκαλούνται νευρολόγοι. Περί τα μέσα του 19ου αιώνα εμφανίζεται και ο όρος "φρενιατρική" [phreniatry, phreniatria, prhéniatrie], που όμως δεν θα επικρατήσει. Τελικά, τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα καθιερώνεται πλέον διεθνώς -και "erga omnes"- ο όρος ψυχιατρική.2. Κάτω από τον τίτλο θεραπευτικό μπαρόκ ο Γάλλος ιστορικός Κλώντ Κετέλ και ο ψυχίατρος Πιέρ Μορέλ περιγράφουν στο βιβλίο τους "Οι τρελοί και οι γιατροί τους από την Αναγέννηση έως τον 20ο αιώνα [Les fous et leurs médecins de la Renaissance au XXe siècle, ed. Hachette, 1979] τις ευφάνταστες θεραπευτικές τεχνικές που επινοήθηκαν σε διάφορες εποχές: προσκυνήματα και εξορκισμοί, αφαιμάξεις, χορήγηση εμετικών (Οι "καθαρτικές θεραπείες της τρέλας"), μεταγγίσεις στους παράφρονες αίματος "φυσιολογικού" ανθρώπου, "χειρουργική" αφαίρεση των λίθων της τρέλας, μουσικοθεραπεία με το "γατόπιανο" [Katzenklavier -όπου αντί για πλήκτρα υπήρχαν ζωντανές γάτες!], "αγελοθεραπεία", μεσμερισμός…
3. «Το ψυχιατρικό άσυλο είναι πριν απ' όλα ένα μέσον εγκλεισμού […] ένας χειρισμός που εμποδίζει τον τρελό να ενοχλεί την κοινωνία, αλλά δεν είναι τίποτα από θεραπευτική άποψη», διαβάζουμε σε μια διατριβή του 1850.* *Θανάσης Καράβατος, Για μια μη α-θεωρητική ψυχιατρική, σελ. 58, εκδόσεις Κοινός Τόπος…, 2012.
4. «Οι νοσοκόμοι που είναι στο ψυχιατρείο […] είναι γεροί άνδρες με σκληρή καρδιά που ξέρουν να δέρνουν τους τρελούς, όπως ο θηριοδαμαστής τα θηρία του, όταν τα πιάνουν εξάψεις. Καλά λοιπόν θα ταίριαζε αν τους λέγανε τρελοδαμαστές.»*
* Γιώργης Ζάρκος, Ζωντανά πτώματα, εκδ. Κάλβος, 1981. ["Ζωντανά πτώματα". Η καθημερινή ζωή στο ψυχιατρικό άσυλο: https://belopoulos.blogspot.com/2017/05/GiorgisZarkos.html]
5. Aude Fauvel, "La voix des fous. Hector Malot et les 'romans d'asile'", Romantisme (n° 141), p. 57, 2008. http://www.cairn.info/revue-romantisme-2008-3-page-51.htm
6. Στις Η.Π.Α. μια από τις πιο γνωστές περιπτώσει αυθαίρετου εγκλεισμού που κίνησε το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης ήταν αυτή της Elisabeth Pachard η οποία το 1860 προσέφυγε στα δικαστήρια εναντίον του καλβινιστή πάστορα συζύγου της που την είχε κλείσει σε άσυλο, επειδή δεν συμφωνούσε με τις φονταμενταλιστικές θρησκευτικές του πεποιθήσεις.
(Claude Quetel, Images de la folie, p. 140, Gallimard, 2010).
- Στη Γαλλία από τις πάμπολλες περιπτώσεις για τις οποίες έχουν διατηρηθεί στοιχεία, αναφέρουμε αυτήν του Jules Vallès (του μετέπειτα εκπροσώπου των κομμουνάρων και φίλου του Έκτορα Μαλό), τον οποίο έκλεισε στο φρενοκομείο τού Νανσύ ο πατέρας του, όταν ο τελευταίος πληροφορήθηκε ότι ο γιος του συμμετείχε το 1851 στις διαδηλώσεις και τα οδοφράγματα του Παρισιού.
(Aude Fauvel, ό.π.)
- Στην Ελλάδα έχουμε την περίπτωση του Στελλάκη Μουσούρη, ενός μορφωμένου γόνου πλούσιας οικογένειας που είχε διατελέσει και πρόξενος στη Ρωσία. Επηρεασμένος από την ρωσική επαναστατική κίνηση της εποχής έβγαλε το 1890 στην Κέρκυρα μια εφημερίδα στην οποία προπαγάνδιζε την κατάργηση των τσιφλικιών. Οι συγγενείς του τον έκλεισαν στο φρενοκομείο της Κέρκυρας, στο οποίο παρέμεινε -παρά τον κοινωνικό θόρυβο που δημιουργήθηκε- μέχρι που πέθανε ο πολιτευτής ο οποίος είχε συνδράμει στον εγκλεισμό του.
(Γιάννης Κορδάτος, Ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος, εκδ. Μπουκουμάνη, 1972.)
7. Άντον Τσέχωφ, Ο θάλαμος αρ. 6, εκδ. Γκοβόστη, 2012.
8. "L'Anti-Aliéniste" (1893): Αντι-φρενολογικό φυλλάδιο που έγραφε με το χέρι ο έγκλειστος στο άσυλο της Bicêtre, Charles Etlinger. Πηγή: Bibliothèque Interuniversitaire de Santé.
9. Τhomas Szasz. Ο μύθος της ψυχικής αρρώστειας, σελ. 273, εκδ. Κασόλου. 1976.
[Τόμας Σας: Η ψυχιατρική ως ψευδοεπιστήμη και ο μύθος της ψυχικής αρρώστιας. https://belopoulos.blogspot.com/2016/01/ThomasSzasz.html]
10. Daniel Minary, Savoirs et littérature (Volume 2), Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001.
11. Μασάντου ντε Ασσίς, Ο Φρενίατρος, σελ. 32, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1992.
12. Η διασκευή του "Φρενίατρου" σε κόμικς
Στην σύγχρονη εποχή, οι Βραζιλιάνοι κομικογράφοι Gabriel Bá και Fábio Moon δημιούργησαν το κόμικς "Ο Φρενίατρος", μια πιστή προσαρμογή του ομώνυμου έργου του Μασάντου ντε Ασσίς.(Γαλλική έκδοση: Gabriel Bá - Fábio Moon, L'Aliéniste, Urban comics, 2014.)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου