ΨυχοΑντιMαχίες: Οι τρελοί του Reymond Depardon

"Τα ψυχιατρεία είναι στρατόπεδα συγκέντρωσης

ακήρυχτων και σιωπηλών εμφύλιων πολέμων"

(Τόμας Σαζ, 'Το δεύτερο αμάρτημα')

Raymomd Depardon: San Clemente, 1979

Η φωτογράφηση των παραδοσιακών ψυχιατρικών ασύλων

Για άνοιγμα της ενότητας σε νέο παράθυρο πατήστε ΕΔΩ

Το 1978 ψηφίστηκε στην Ιταλία ο περίφημος "Νόμος 180" που προέβλεπε το κλείσιμο όλων των ψυχιατρείων και τη δημιουργία εναλλακτικών δομών μέσα στην κοινότητα. Ο εμπνευστής του νόμου και διευθυντής του ψυχιατρείου της Τεργέστης Φράνκο Μπαζάλια (Franco Basaglia), η ηγετική μορφή της "Δημοκρατικής Ψυχιατρικής" (της ιταλικής εκδοχής του αντιψυχιατρικού κινήματος), προσκάλεσε τότε τον Γάλλο "ανθρωπιστή" φωτογράφο και σκηνοθέτη Ρεμόν Ντεπαρντόν (Raymond Depardon) να αποθανατίσει τη μουντή καθημερινότητα των "φρενοκομείων" πριν ξεκινήσει το οριστικό τους κλείσιμο και ξεχαστεί από τους ανθρώπους η φρίκη της ασυλιακής πραγματικότητας.

Με τη βοήθεια του Μπαζάλια, ο Νπεπαρντόν επισκέφθηκε τα άσυλα της Τεργέστης, της Βενετίας, της Νάπολης, του Αρέτσο και του Τορίνο. Προϊόν της περιοδείας του υπήρξε μια σειρά λιτών ασπρόμαυρων φωτογραφιών[1] που απεικονίζουν και αναδεικνύουν την καθημερινή βία και τη μιζέρια των ψυχιατρείων, την αργόσυρτη μονοτονία, την απομόνωση και τη μοναξιά, αλλά και τρυφερές ανθρώπινες στιγμές, σκιρτήματα ζωής που -παρόλα αυτά- δεν έπαψαν ποτέ να υπάρχουν.

Raymond Depardon: Trieste, 1979

San Clemente (Σαν Κλεμέντε, 1982)

Τρία χρόνια αργότερα ο Ντεπαρντόν επέστρεψε στην Ιταλία για να γυρίσει αυτήν τη φορά ένα ντοκιμαντέρ -φόρο τιμής στον Φράνκο Μπαζάλια που είχε εν τω μεταξύ αποθάνει. Εγκαταστάθηκε στη Βενετία και για μερικούς μήνες παρακολούθησε την καθημερινή ζωή των ασθενών του ψυχιατρείου του Σαν Κλεμέντε (San Clemente), ενός από τα ψυχιατρεία της πόλης που από το 1880 στεγαζόταν στους χώρους ενός παλιού μοναστηριού πάνω στο ομώνυμο νησάκι. Η ταινία ("San Clemente")[2] βγήκε στις αίθουσες του 1982.

Ο Ντεπαρντόν ασχολήθηκε και τα επόμενα χρόνια με τα προβλήματα της ψυχιατρικής γυρίζοντας τις ταινίες "Επείγοντα" (1988) και "12 ημέρες" (2017).

Δύο ντοκιμαντέρ για τη βία και τον αυταρχισμό της σύγχρονης ψυχιατρικής

Για άνοιγμα της ενότητας σε νέο παράθυρο πατήστε ΕΔΩ

Urgences (Επείγοντα, 1988)

Στα "Επείγοντα"[3] παρακολουθούμε τις συνεντεύξεις (ή "αντιπαραθέσεις") ανάμεσα στους γιατρούς και στους ασθενείς που προσέρχονται είτε οικειοθελώς είτε συνοδευόμενοι από την αστυνομία στο τμήμα επειγόντων ψυχιατρικών περιστατικών του παρισινού Νοσοκομείου Οτέλ-Ντιέ (Hôpital Hôtel-Dieu).

Απόσπασμα από την ταινία Urgences (γαλλικά χωρίς υπότιτλους)

Στο παραπάνω απόσπασμα μια νεαρή έγκυος γυναίκα που έχει οδηγηθεί από την αστυνομία στο ψυχιατρικό τμήμα, επειδή έσπασε τη βιτρίνα ενός μπαρ, όταν ο ιδιοκτήτης του καταστήματος κλώτσησε μπροστά της ένα μικρό αδέσποτο σκυλάκι ("αδέσποτο" σαν το παιδί χωρίς πατέρα που πρόκειται η ίδια να φέρει στον κόσμο), προσπαθεί μάταια να δικαιολογήσει την πράξη της επανατοποθετώντας την μέσα στο πλαίσιο στο οποίο προκλήθηκε. Καθώς μιλά, φανταζόμαστε το γιατρό να μεταφράζει αυτόματα μέσα του τα λεγόμενα και τις πράξεις της σε ψυχιατρικά συμπτώματα (Βλέπε: Robert Barrett· Η ψυχιατρική ομάδα και η κοινωνική κατασκευή της σχιζοφρένειας) για να της ανακοινώσει προς το τέλος της σύντομης συνέντευξης ότι η κατάσταση της απαιτεί την αναγκαστική της νοσηλεία σε ψυχιατρική κλινική. Στο άκουσμα της αμετάκλητης απόφασης, πίσω από την αρχική αδύναμη και φοβισμένη αντίδραση της νεαρής γυναίκας (με τα πυρετικά αστραφτερά μάτια) αισθανόμαστε την εσωτερική της ένταση να ανεβαίνει και να ακροβατεί λίγο πριν την κραυγή ή τον λυγμό…

12 Jours (12 ημέρες, 2017)

Στις "12 ημέρες"[4] παρακολουθούμε τον απεγνωσμένο και άνισο αγώνα δέκα ασθενών ενός υπερσύγχρονου ψυχιατρείου της Λυών να πείσουν σε μια σύντομη ακροαματική διαδικασία τον εκπρόσωπο της δικαστικής αρχής να άρει το καθεστώς αναγκαστικής τους νοσηλείας.

Αποσπάσματα από την ταινία 12 Jours (γαλλικά με αγγλικούς υπότιτλους

    Ο τίτλος της ταινίας παραπέμπει σε ένα γαλλικό νόμο που ψηφίστηκε το 2013 και επιβάλλει εντός δώδεκα ημερών κάθε ασθενής που εισήχθη χωρίς τη θέλησή του σε ψυχιατρικό ίδρυμα να παρουσιάζεται ενώπιον δικαστή, ο οποίος και θα αποφασίσει τελικά αν η ακούσια εισαγωγή είναι νόμιμη και δικαιολογημένη. Πρόκειται για μια διαδικασία στην οποία υποβάλλονται ετησίως περίπου εκατό χιλιάδες άτομα στη Γαλλία. Ο ασθενής αφού παραμείνει σε ένα "δωμάτιο απομόνωσης" για μερικές ημέρες οδηγείται στο γραφείο τού δικαστή παρουσία διορισμένου δικηγόρου, που κατά κανόνα παραμένει επί της ουσίας αμέτοχος. Παρόλο που κατά τη διάρκεια της διαδικασίας δεν παρίσταται κανείς ψυχίατρος, ο ψυχιατρικός λόγος και η ψυχιατρική εξουσία είναι παρόντες μέσα από τις αναφορές και τις γνωματεύσεις των ψυχιάτρων τις οποίες έχει στην κατοχή του ο δικαστής.

    Η όλη διαδικασία εξελίσσεται τελικά σε παρωδία, αφού ούτε ο δικαστής ούτε ο δικηγόρος έχουν τον τρόπο και τη γνώση να αμφισβητήσουν την εγκυρότητα της ψυχιατρικής διάγνωσης. Στην σημερινή εποχή, όπως έλεγε ο Μισέλ Φουκώ, ο ψυχίατρος είναι το πρόσωπο που ορίζει κατ' αποκλειστικότητα και με κατηγορηματικό τρόπο τι είναι η "κανονικότητα" και τι είναι η "τρέλα".[5] Ο δικαστής καταλήγει έτσι, στην συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων, να επικυρώνει απλώς την απόφαση του ψυχιάτρου, και στον δικηγόρο δεν απομένει παρά να μεταφράσει σε έναν πιο κατανοητό και ανθρώπινο λόγο τα λεγόμενα του δικαστή και συμμαχώντας μαζί του να προσπαθήσει να πείσει τον "πελάτη" του ότι η αναγκαστική νοσηλεία είναι γι' αυτόν η καλύτερη δυνατή λύση.

    Ο ασθενής, κατεσταλμένος ήδη σε μεγάλο βαθμό από τα φάρμακα και τις μέρες της απομόνωσης, βρίσκεται ουσιαστικά μόνος απέναντι σε μια πανίσχυρη διπλή εξουσία: Ένας νόμος και μια διαδικασία που, υποτίθεται, θεσπίσθηκε για να προστατέψει τις ελευθερίες και τα δικαιώματα των πασχόντων καταλήγει τελικά στην πράξη να στρέφεται εναντίον τους.

Raymond Depardon: San Clemente, 1979

Ο Ρεμόν Ντεπαρντόν, έχοντας εξασφαλίσει την άδεια των αρχών και -φυσικά- τη συγκατάθεση των πασχόντων, κινηματογράφησε μέσα σε δύο μήνες εβδομήντα περίπου ακροάσεις από τις οποίες επιλέχθηκαν για τις ανάγκες της ταινίας οι δέκα. Μέσα από αυτές παρακολουθούμε περιπτώσεις ανθρώπων που κατέρρευσαν ψυχικά λόγω των πιέσεων που δέχθηκαν στον χώρο εργασίας τους, που οδηγήθηκαν σε απόπειρα αυτοκτονίας ή στο έγκλημα. Ανάμεσα στις αφηγήσεις των πασχόντων παρεμβάλλονται εικόνες από τους άδειους παγωμένους και σιωπηλούς χώρους του νοσοκομείου και από τις περικυκλωμένες με πανύψηλα συρματοπλέγματα εσωτερικές αυλές.

Σε όλες τις περιπτώσεις που επέλεξε να παρουσιάσει ο Ντεπαρντόν, ο ψυχιατρικός λόγος ενισχυμένος και από τη δικαστική εξουσία απομονώνει τις πράξεις του ασθενούς από το κοινωνικό περιβάλλον μέσα στο οποίο γεννήθηκαν θεωρώντας κάθε φορά ως μόνο υπεύθυνο τον πάσχοντα. Όπως λέει ο Μπρους Κόεν (Bruce Cohen), οι ψευδο-επιστημονικές "αποδείξεις" της ψυχιατρικής και η ρητορική που τις συνοδεύει επιτρέπουν να αποδίδεται ευκολότερα -και αποκλειστικά- στα θύματα τού συστήματος η ευθύνη της κατάστασής τους.[6]

Raymond Depardon: San Clemente, 1979

Η ταινία κατακρίθηκε από το γαλλικό ψυχιατρικό κατεστημένο, επειδή παρουσιάζει μόνο την κατασταλτική πλευρά της ψυχιατρικής χωρίς να γίνεται αναφορά στις θεραπευτικές προσπάθειες των γιατρών και του λοιπού προσωπικού. Η πρόθεση πάντως του σκηνοθέτη δεν ήταν να καταγγείλει την ψυχιατρική, αλλά να ακουστεί ο εύθραυστος και ενίοτε συγκεχυμένος λόγος των ίδιων των τρελλών, και να τεθούν ξανά καίρια ερωτήματα για τη φύση της "ψυχικής ασθένειας", τη σχέση της με το κοινωνικό περιβάλλον και τη δυνατότητα θεραπείας χωρίς περιορισμό της ελευθερίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Εντέλει, η ταινία μπορεί να ιδωθεί ως διαμαρτυρία ενάντια στη στέρηση της ελευθερίας, όποιος και είναι ο λόγος. "Δεν υπάρχει ιατρική, ηθική ή νομική δικαιολογία για τις ψυχιατρικές επεμβάσεις χωρίς τη θέληση του υποκειμένου· είναι εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας", έλεγε ήδη στη δεκαετία του 1960 ο (αντι)ψυχίατρος Τόμας Σας, ο συγγραφέας του "Μύθου της ψυχικής αρρώστιας".[7]

Χρήστος Μπελόπουλος

• • • • •