Ααρών Έστερσον· ο παραγνωρισμένος πρωτεργάτης της βρετανικής αντιψυχιατρικής

«Κάθε περίπτωση τρέλας δεν είναι ψυχική κατάρρευση, ούτε
και κάθε ψυχική κατάρρευση είναι αναγκαστικά επιζήμια.»
(Aaron Esterson, "Η ψυχική κατάρρευση")     

    Ο Ααρών Έστερσον μαζί με τον Ρόναλντ Λαινγκ και τον Ντέιβιντ Κούπερ υπήρξαν οι θεμελιωτές της βρετανικής αντιψυχιατρικής. Αμφισβήτησαν (όπως και ο Τόμας Σαζ την ίδια περίοδο στην Αμερική και ο Φράνκο Μπαζάλια στην Ιταλία) την έννοια της "ψυχικής ασθένειας" και ειδικότερα την ιατρική αντίληψη της σχιζοφρένειας". 

Έργο της Mary Barnes από την εποχή που νοσηλευόταν στην
θεραπευτική (αντιψυχιατρική) κοινότητα του Κίνγκσλεϋ Χωλ

    Ο Εστερσον, γιος Εβραίων μεταναστών από την Ανατολική Ευρώπη, γεννήθηκε το 1923 στην Γλασκώβη. Δύο χρόνια μετά, ο πατέρας του πέθανε, και η μητέρα του άρχισε να εργάζεται ως ράφτρα. Τα παιδικά του χρόνια πέρασαν έτσι μέσα σε μεγάλη φτώχεια και συναισθηματική στέρηση. Τελειώνοντας το Γυμνάσιο μην έχοντας τα αναγκαία χρήματα για να γραφεί στο Πανεπιστήμιο κατάληξε να κάνει διάφορες εποχιακές δουλειές σε εργοστάσια και γραφεία μέχρι που, κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, κλήθηκε στο Ναυτικό και στάλθηκε σε ένα ναρκαλιευτικό που επιχειρούσε στη Μεσόγειο.

    Μετά τον πόλεμο, ως βετεράνος πλέον, κατόρθωσε να γραφτεί στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Γλασκώβης, από την οποία και αποφοίτησε το 1951. Για κάποιο διάστημα εργάσθηκε ως γενικός γιατρός στην Αγγλία και σε ένα κιμπούτς του Ισραήλ. Επιστρέφοντας στην Βρετανία ειδικεύτηκε στην ψυχιατρική και γνωρίστηκε με τον Ρόναλντ Λαινγκ, με τον οποίο θα είχαν μια παράλληλη πνευματική πορεία δεχόμενοι αμφότεροι (όπως και ο Ντέιβιντ Κούπερ) την επιρροή της ψυχανάλυσης, της υπαρξιακής φιλοσοφίας, του μαρξισμού, αλλά και των λεγόμενων "ανατολικών φιλοσοφιών".[1] &[2]  

    "Η ψυχική ισορροπία, η τρέλα και η οικογένεια"[3]

"Τα συμπτώματα της σχιζοφρένειας είναι εκδηλώσεις
 ανθρώπων που αγωνίζονται να επιζήσουν μέσα σε
 αφόρητες κοινωνικές και οικογενειακές καταστάσεις."
(από οπισθόφυλλο επανέκδοσης του βιβλίου)     

    Το 1958, ο Έστερσον και ο Λαινγκ ξεκίνησαν από κοινού μια μεγάλη φαινομενολογική έρευνα πάνω στις οικογένειες των σχιζοφρενών επηρεασμένοι από τη θεωρία της σχιζοφρένειας και του "διπλού δεσμού" τού Αμερικανού ανθρωπολόγου Γκέγκορυ Μπέητσον, την οποία είχε παρουσιάσει στον Λαίνγκ ο Τζον Μπόουλμπυ.[4] Καρπός αυτής της έρευνας, που διήρκεσε πέντε χρόνια, ήταν το βιβλίο τους "Η ψυχική ισορροπία, ή τρέλα και η οικογένεια", στο οποίο παρουσιάζονται και σχολιάζονται ένδεκα περιπτώσεις σχιζοφρενών γυναικών ασθενών (από τι δεκάδες περιπτώσεις που μελέτησαν κατά τη διάρκεια της πολυετούς ερευνητικής τους προσπάθειας). 

    Το βιβλίο είναι βασικά μια παράθεση σχολιασμένων αποσπασμάτων από τις συνεντεύξεις που διεξήγαγαν (με τις περισσότερες να τις έχει κάνει ο Έστερσον) τόσο με την κάθε ασθενή όσο και με τα μέλη της οικογενείας της (χωριστά με τον καθένα, κατά δυάδες, κατά τριάδες, και με κάθε δυνατό συνδυασμό των μελών της εκάστοτε οικογένειας). Από την ανάγνωση των συνεντεύξεων αυτών γίνεται φανερό, ακόμη και στον μη-ειδικό αναγνώστη, ότι η σχιζοφρένεια είναι μια κατάσταση "κοινωνικά ερμηνεύσιμη", λογική και απόλυτα δικαιολογημένη αν ιδωθεί μέσα στο πλαίσιο των ενδοοικογενειακών αλληλοεπιδράσεων που την παράγουν -κεντρική θέση της βρετανικής αντιψυχιατρικής. 

    «Η σχιζοφρένεια, γράφουν, μπορεί να είναι μια εικασία, μια θεωρία, μια υπόθεση, αλλά αναμφισβήτητα δεν είναι […] ένα βιοχημικό, νευροφυσιολογικό, ή ψυχολογικό γεγονός. [...] Αν εξετάσουμε την εμπειρία και τη συμπεριφορά των σχιζοφρενών χωρίς αναφορά στις οικογενειακές αλληλοεπιδράσεις, μπορεί να μας φανούν συγκριτικά κοινωνικά παράλογες. Αν, όμως, τις δούμε μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον όπου και εκδηλώθηκαν αρχικά, θα τις βρούμε πολύ λογικές.[…] Το βίωμα και η συμπεριφορά ενός προσώπου που έχει αρχίσει μια σταδιοδρομία ως διαγνωσμένος "σχιζοφρενικός", γίνεται απολύτως κατανοητό όταν φωτιστεί από την πράξη και την εξελικτική διαδικασία του οικογενειακού του πλέγματος. Η εμπειρία, δηλαδή, και η συμπεριφορά που οι ψυχίατροι παίρνουν για συμπτώματα και σημεία της σχιζοφρένειας είναι κοινωνικά περισσότερο ερμηνεύσιμα απ' ότι είναι γενικά πιστευτό…»[5]

    Η σχιζοφρένεια δεν οφείλεται σε κάποια υποκείμενη παθολογική διαδικασία. Δεν είναι κάτι που συμβαίνει μέσα στο άτομο, αλλά κάτι που συμβαίνει ανάμεσα στους ανθρώπους.

    "Τα φύλλα της Άνοιξης. Μια μελέτη για τη διαλεκτική της τρέλας"[6] 

    Το επόμενο βιβλίο του Έστερσον ήταν "Τα φύλλα της Άνοιξης " που εκδόθηκε το 1970 ως συνέχεια και εμβάθυνση του προηγουμένου: Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου καταλάμβανε η λεπτομερής και πολυσέλιδη περιγραφή μιας νεαρής σχιζοφρενούς, της Σάρα Ντάντσιχ, (Sarah Danzig) και της οικογένειάς της, η περίπτωση της οποίας είχε συνοπτικά μόνο αναφερθεί και στο προηγούμενο βιβλίο.

    Η οικογένεια Ντάντσιχ ήταν μια θρησκόληπτη αστική εβραϊκή οικογένεια που τηρούσε με μεγάλη σχολαστικότητα τα θρησκευτικά της καθήκοντα. Σύμφωνα με τους γονείς της, τα προβλήματα με τη Σάρα ξεκίνησαν όταν στα 17 της χρόνια άρχισε να διαβάζει τη… Βίβλο και να "σκέφτεται", παραμελώντας τις καθημερινές της υποχρεώσεις. Και το χειρότερο: χρησιμοποιούσε τη Βίβλο εναντίον τους αποδεικνύοντας την υποκρισία τους και τη διπλή, εκτός θρησκευτικών κανόνων, ζωή τους. Μια διπλή ζωή που, ωστόσο, απαγόρευαν ρητά και αυστηρά στη Σάρα να έχει, αλλά επέτρεπαν στον αδελφό της. Και ακόμη χειρότερα: Η Σάρα διατεινόταν ότι η Βίβλος δεν απαγορεύει τη σεξουαλική ζωή! 

    Οι γονείς της (και ο αδελφός της) την κατηγορούσαν, λοιπόν, ότι είχε γίνει άσεμνη, αναιδής, τεμπέλα, αδιάφορη, επιθετική και εριστική με τη μητέρα της, ότι είχε αλλόκοτες ιδέες, "νόμιζε" πως την σχολίαζαν, άκουγε φωνές και ψιθύρους κ.τ.λ. Στα εικοσιένα της χρόνια οδηγήθηκε τελικά από τους γονείς της στο ψυχιατρείο μετά από έναν έντονο καυγά με τη μητέρα της, εξαιτίας του οποίου έφυγε από το σπίτι και πέρασε έξω όλη της τη νύχτα: Η Σάρα μέσα από τις αντιφατικές απαιτήσεις και τα αντιφατικά μηνύματα-παγίδες  που εξέπεμπαν και εξακολουθούσαν να εκπέμπουν οι γονείς της οδηγήθηκε σταδιακά στην υιοθέτηση μιας "ακατανόητης" συμπεριφοράς, που εν συνεχεία διαγνώστηκε και επικυρώθηκε ως "ψυχική ασθένεια" από τους ψυχιάτρους.  

    Ο "Σύνδεσμος Φιλαδέλφεια"

    Το 1965 ο Λαινγκ και ο Έστερσον, μαζί με Ντέιβιντ Κούπερ και άλλους υπαρξιακούς ψυχιάτρους, ίδρυσαν τον Σύνδεσμο Φιλαδέλφεια [Philadelphia Association], μια μη-κερδοσκοπική οργάνωση που είχε ως στόχο την εκπαίδευση θεραπευτών σε εναλλακτικές μεθόδους θεραπείας και τη δημιουργία θεραπευτικών κοινοτήτων εν είδει καταφυγίων όπου οι πάσχοντες θα μπορούσαν να βιώσουν χωρίς ψυχιατρικούς καταναγκασμούς και διαγνωστικές ετικέτες την ψυχωτική τους εμπειρία, το "ταξίδι τους δια μέσου της τρέλας". Ένα "ταξίδι" που θα τους οδηγούσε ενδεχομένως σε μια νέα ψυχική ισορροπία διαφορετική και ανώτερη από την ισορροπία της ψευδούς ψυχικής υγείας των "κανονικών" ανθρώπων.

    Τα επόμενα χρόνια ο Σύνδεσμος ίδρυσε πέντε τέτοιες κοινότητες. μεταξύ των οποίων και η περίφημη κοινότητα στο Κίνγκσλεϋ Χωλ του Λονδίνου, την οποία διηύθυνε ο Ρόναλντ Λαινγκ από το 1965 έως το 1970, οπότε και έκλεισε λόγω, κυρίως, των αντιδράσεων και της εχθρότητας των περιοίκων. 

    Η ρήξη με τον Λαινγκ και η αποστασιοποίηση από την αντιψυχιατρική

    Σύμφωνα με μια ανεκδοτολογική ιστορία, ένα βράδυ κάπου μέσα στο 1967, ο Λαινγκ και ο Έστερσον μαζί με άλλους συναδέλφους τους βρισκόταν στο σπίτι του Μπεν Τσώρτσιλ (Ben Churchill), που ήταν επίσης μέλος του Συνδέσμου Φιλαδέλφεια. Κάποια στιγμή ανάμεσα στον Λαινγκ και τον Έστερσον ξέσπασε έντονη διαφωνία πάνω στα θέματα της θρησκείας και του πνευματισμού. Ο Λαινγκ, αν και γνώριζε ότι ο Έστερσον ήταν ένας πιστός Εβραίος, του δήλωσε ότι παύει να τον θεωρεί φίλο του εκτός κι αν δεχτεί "να βάλλει τον Ιησού Χριστό μέσα στην καρδιά του"! Ο Έστερσον αισθάνθηκε προσβεβλημένος και η λογομαχία τους έγινε εντονότερη. Τότε ο Λαινγκ του ζήτησε να σηκωθεί, πράγμα που εκείνος έκανε, του έβγαλε τα γυαλιά του, τα ακούμπησε σε ένα τραπέζι και του κατάφερε μια γερή γροθιά στο σαγόνι! Τα επόμενα δευτερόλεπτα οι δύο μέχρι τότε συνεργάτες και φίλοι  βρέθηκαν να κυλιούνται στο πάτωμα ανταλλάσσοντας χτυπήματα μέχρι που τους χωρίσουν οι εμβρόντητοι παρευρισκόμενοι.[7]

    Πίσω από το αναπάντεχο όσο και παιδαριώδες αυτό ξέσπασμα φαίνεται πως βρισκόταν η αντιπαράθεση ανάμεσα στον Λαινγκ και τον Έστερσον για τον τρόπο άσκησης της αντιψυχιατρικής. Ο Έστερσον, για παράδειγμα, από το 1966 διαφωνούσε με την εκτεταμένη χρήση LSD και άλλων ψυχεδελικών που γινόταν στην υπό την διεύθυνση του Λαινγκ θεραπευτική κοινότητα του Κίνγκσλεϋ Χωλλ, και εμμέσως αμφισβητούσε την πρωτοκαθεδρία του -πράγμα που ο Λαινγκ, παρά τις "αντιεξουσιαστικές" θεραπευτικές του προτάσεις και την ανεκτικότητά που τον διέκρινε δεν ήταν μάλλον πρόθυμος να αποδεχτεί. (Ουδείς, θα λέγαμε, απρόσβλητος από τον κορωνοϊό της εξουσίας.)

    Τον επόμενο χρόνο ο Έστερσον αποχώρησε από τον Σύνδεσμο Φιλαδέλφεια κατηγορώντας τον Λαινγκ για "πνευματική αστάθεια".(!) Ακολούθησε έκτοτε μια σταδιοδρομία ως υπαρξιακός ψυχοθεραπευτής[8], παίρνοντας ολοένα και μεγαλύτερες αποστάσεις από την αντιψυχιατρική -αν και δεν έπαψε ποτέ να εκτιμά πολλές από τις ιδέες που είχε εκφράσει ο Λαινγκ στα πρώτα του βιβλία. 

* Ο Έστερσον πέθανε το 1999 εξαιτίας μιας γριπώδους συνδρομής και τού "υποκείμενου" καρδιολογικού προβλήματος από το οποίο υπέφερε τα τελευταία χρόνια της ζωής του.

Χρήστος Μπελόπουλος    
ΨυχοΑντιΜαχίες - αντιψυχιατική    

Συνέχεια ►  Aaron Esterson: Ψυχική κατάρρευση

---

    Σημειώσεις

1. Ο Έστερσον, αν και παρέμενε πάντα ένας ευλαβής πιστός εβραίος και δάσκαλος των εβραϊκών στην φιλελεύθερη συναγωγή του Λονδίνου, όντας ανοιχτό πνεύμα, είχε μελετήσει επίσης γιόγκα και βουδισμό.
 •  Για τις σχέσεις του Λαινγκ με τις ανατολικές φιλοσοφίες και τον μυστικισμό βλέπε και το σχετικό απόσπασμα ("Οι φιλοσοφίες της Ανατολής") από μια συνέντευξή του αναρτημένη στο παρόν ιστολόγιο. Για τις απόψεις του Κούπερ βλέπε το κεφάλαιο "Οι μεταθέσεις του διαλογισμού" στο βιβλίο του "Η γραμματική της ζωής" (εκδ. Καστανιώτη, 1977).

2. Η σταχυολόγηση βιογραφικών στοιχείων για τον Έστερσον από το άρθρο-νεκρολογία του Anthony Stadlen: "Aaron Esterson. Obituary" (Existential Analysis 11.1, January 2000: 157-161).  

3. Roland Laing, Aaron Esterson: "Η ψυχική ισορροπία, η τρέλα και η οικογένεια. Οικογένειες σχιζοφρενών" ['Sanity, madness and the family. Families of schizophrenics'], εκδ. Ράππα, 1975.

4. Αντιψυχιατρική και οικογενειακή ψυχοθεραπεία
    Ο Λαινγκ επισκέφθηκε το 1962 τον Μπέητσον και τους συνεργάτες στο Πάλο Άλτο της Καλιφόρνιας. Εντούτοις, η βρετανική ψυχιατρική, παρόλο που υιοθέτησε την έννοια του διπλού δεσμού, στάθηκε εξ αρχής κριτικά απέναντι στη θεωρία του Μπέητσον και την οικογενειακή ψυχοθεραπεία θεωρώντας ότι παραμένουν εντός του πλαισίου της ψυχιατρικής. Για την αντιψυχιατρική η τρέλα δεν είναι μια "ασθένεια" στην γέννηση της οποίας συμβάλλει απλώς η κακή ενδοοικογενειακή επίδραση -όπως δεν είναι ασθένεια η βίαιη ή "παράλογη" αντίδραση, όσο ακραία κι αν είναι, σε οποιοδήποτε καταπιεστικό ή αλλοτριωτικό περιβάλλον.
     «Αν και η θεωρία του διπλού δεσμού, γράφει ο Ντέιβιντ Κούπερ, μετατόπισε την έμφαση από τη μηχανιστική οργανική προσέγγιση προς μια μικρο-κοινωνική προσέγγιση αλληλοεπιδράσεων, δεν αμφισβήτησε καθόλου την έννοια της σχιζοφρένειας σαν πραγματικής ασθένειας και παρέμεινε μέσα στο εννοιολογικό ιατρικό πλαίσιο, ή μάλλον δεν ήρθε σε αντίθεση μαζί του.»[a]
    «Πιστεύουμε, σημειώνουν ο Λαινγκ και ο Έστερσον, πως η 'παθολογία της οικογένειας' είναι μια συγκεχυμένη έννοια: Προεκτείνει το ακατανόητο της ατομικής συμπεριφοράς στο ακατανόητο της ομάδας. Εδώ, δηλαδή, το βιολογικό ανάλογο εφαρμόζεται όχι απλά σε ένα πρόσωπο αλλά σε μια πολλαπλότητα προσώπων.[…] Η μονάδα που ασθενεί δεν είναι πλέον το άτομο αλλά η οικογένεια: άρα η οικογένεια, κι όχι το άτομο, είναι που έχει ανάγκη τις υπηρεσίες του γιατρού για να "θεραπευτεί": η οικογένεια (ή ακόμα γενικότερα η κοινωνία) είναι τώρα ένα είδος υπερ-οργανισμού, με τη φυσιολογία και την παθολογία του, που μπορεί να "υγιαίνει" ή να είναι "άρρωστος". Φτάνουμε έτσι σε έναν "πανκλινικισμό", θα μπορούσαμε να πούμε, που λειτουργεί περισσότερο σαν σύστημα αξιών παρά σαν όργανο γνώσης.»[b]
     a. David Cooper, Η γλώσσα της τρέλας [The language of madness], σελ. 158, εκδ, Ελεύθερος Τύπος, 1978.
     b. Roland Laing, Aaron Esterson, Η ψυχική ισορροπία, η τρέλα και η οικογένεια…, σελ. 29, ό.π..

5. "Η ψυχική ισορροπία, η τρέλα και η οικογένεια…", σελ.14-15 & 34, ό.π..

6. Aaron Esterson, The leaves of Spring: A study in the dialectics of madness, Tavistock Publications, 1970. 

7. Daniel Burston, The wing of madness: The life and work of R.D. Laing. Harvard University Press, 1998.
• Oisín Wall, The British anti-psychiatrists: From institutional psychiatry to the counter-culture, 1960-1971. Routledge, 2017. 

8. Με θέμα την ψυχοθεραπευτική προσέγγιση των σχιζοφρενών και των οικογενειών τους από τον Ααρών Έστερσον γυρίστηκε το 1971 και ένα ντοκιμαντέρ από τον κινηματογραφιστή  Roger Graef (Ρότζερ Γκρέιφ): Space between Words: The Family ["Το κενό ανάμεσα στις λέξεις: Η οικογένεια"]. 

ΨυχοΑντιΜαχίες-αρχική σελίδα   

---