ΨυχοΑντιMαχίες: Η καταγγελία της ψυχιατρικής στη "Νάντια" του Αντρέ Μπρετόν

"Εκεί μέσα κατασκευάζουν τους τρελούς όπως
μέσα στα αναμορφωτήρια κατασκευάζουν τους ληστές."

• Αποσπάσματα από το βιβλίο: Η καταγγελία της ψυχιατρικής βίας και αυθαιρεσίας
• Σχόλια: Η πραγματική Νάντια / Οι αντιδράσεις των ψυχιάτρων / Το σουρεαλιστικό κίνημα ενάντια στην ψυχιατρική

Η καταγγελία της ψυχιατρικής (Αποσπάσματα από το βιβλίο)

«Εδώ και λίγους μήνες κάποιος ήρθε και μου 'πε πως η Νάντια έχει τρελαθεί. Ύστερα από κάτι μούρλιες που 'κανε, φαίνεται, στο διάδρομο του ξενοδοχείου της, χρειάστηκε να την κλείσουν στο άσυλο της Βωκλύζ. […]

Σχέδιο της Νάντιας

Υπάρχει τίποτα πιο επονείδιστο απ' αυτούς τους μηχανισμούς που ονομάζονται μηχανισμοί συντήρησης της κοινωνίας που για ένα ψιλόπραμα, ένα πρώτο εξωτερικό πταίσμα περί την ευπρέπειαν ή τον κοινούν νουν, ρίχνουν ένα οποιοδήποτε άτομο ανάμεσα σ' άλλα άτομα που ο συγχρωτισμός τους μ' αυτά δεν μπορεί να είναι γι' αυτά παρά μονάχα ολέθριος και πάνω απ' όλα του στερούν συστηματικά σχέσεις με όλους εκείνους που η ηθική τους συνείδηση ή ο πρακτικός τους νους είναι καλύτερα εδραιωμένος από το δικό τους; […]

Η ατμόσφαιρα των ψυχιατρικών ασύλων είναι τέτοια που δεν μπορεί να πάψει να ασκεί την πιο αποκαρδιωτική, την πιο καταστρεπτική επίδραση σ' αυτούς που φιλοξενούν, και προς την ίδια κατεύθυνση που τους έχει οδηγήσει η αρχική τους εξουθένωση. Αυτό, συνδυασμένο και με το γεγονός ότι κάθε αίτημα, κάθε διαμαρτυρία, κάθε κίνηση αγανάκτησης καταλήγει να σας βρουν αντικοινωνική συμπεριφορά (γιατί, όσο παράδοξο κι αν είναι, σας απαιτούν ακόμα και σ' αυτόν το χώρο να είσαστε και κοινωνικός), δεν χρησιμεύει παρά μόνο στην στοιχειοθέτηση ενός νέου συμπτώματος εναντίον σας, έχει την ιδιότητα όχι μόνο να παρεμποδίσει την ίασή σας, αν άλλωστε μπορούσε να υπάρξει, αλλά ακόμη και να μην επιτρέψει η κατάστασή σας να παραμείνει στάσιμη και να μην επιδεινωθεί με ταχύτητα. Από κει προέρχονται αυτές οι τόσο τραγικά απότομες εξελίξεις που μπορούμε να παρακολουθήσουμε μέσα στα ψυχιατρεία […]. Έχουμε κάθε λόγο να καταγγείλουμε σχετικά με τις ψυχικές ασθένειες, την μέθοδο αυτής της σχεδόν μοιραίας μεταβάσεως από την οξεία πάθηση στη χρονία. Ας αναλογισθούμε την παράδοξη και όψιμη παιδική ηλικία της ψυχιατρικής, δεν θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για θεραπεία που πραγματοποιήθηκε σε κανένα βαθμό με τέτοιες συνθήκες. […]

[…] κατά τη γνώμη μου, όλοι οι εγκλεισμοί είναι αυθαίρετοι. Συνεχίζω να μην βλέπω γιατί θα στερούσαμε έναν άνθρωπο από την ελευθερία του. Έκλεισαν τον Sade· έκλεισαν τον Nietzsche· έκλεισαν τον Baudelaire. Η διαδικασία να έρχονται να σας αιφνιδιάζουν τη νύχτα, να σας φοράνε τον ζουρλομανδύα με το ζόρι ή με οποιοδήποτε άλλο τρόπο να σας μπαγλαρώνουν, είναι η ίδια με τη διαδικασία της αστυνομίας, που είναι να σου βάζουν ένα περίστροφο στη τσέπη. Ξέρω πως αν ήμουνα τρελός, και έγκλειστος πριν από λίγες μέρες, θα εκμεταλλευόμουνα κάποια στιγμή υφέσεως στο παραλήρημά μου για να σκοτώσω εν ψυχρώ έναν από δαύτους, κατά προτίμησιν το γιατρό, που θα μου 'πεφτε στα χέρια. Το κέρδος μου θα 'ταν να 'χω τουλάχιστον όπως οι μανιακοί [agités], μια θέση μόνος μου σ' ένα διαμέρισμα. Ίσως να μ' άφηναν ήσυχο.

Σχέδιο της Νάντιας
("το λουλούδι των εραστών")

Η περιφρόνηση που έχω γενικά για την ψυχιατρική, στις τελετές της και στα έργα της, είναι τέτοια ώστε ακόμη δεν τόλμησα να ψάξω να μάθω τι έγινε η Νάντια. Είπα γιατί ήμουνα τόσο απαισιόδοξος για την τύχη της, όπως και για την τύχη μερικών πλασμάτων του είδους της. Αν την είχαν θεραπεύσει σε μια ειδική ψυχιατρική κλινική μ' όλη τη φροντίδα και την επιμέλεια που δείχνουν στους πλουσίους, χωρίς να υφίσταται κανένα συγχρωτισμό που θα μπορούσε να τη βλάψει, αλλά αντίθετα αν της δυνάμωναν το ηθικό την κατάλληλη στιγμή με φιλικές παρουσίες, αν ικανοποιούσαν όσο περισσότερο μπορούσαν τα κέφια της, την οδηγούσαν ανεπαίσθητα σε μια παραδεκτή αντίληψη της πραγματικότητας, πράγμα που θα απαιτούσε να μην την πιέσουν σε τίποτα και να λάβουν τον κόπο να την κάνουν να αναχθεί μόνη της στη δημιουργία της ταραχής της […]. Αλλά η Νάντια ήταν φτωχή, πράγμα που στην εποχή που ζούμε αρκεί για να την καταδικάσουν, μόλις της έρθει να μην είναι απόλυτα προσαρμοσμένη με τον ηλίθιο κώδικα της κοινής λογικής και των χρηστών ηθών. Ακόμη ήταν μόνη: "Μερικές φορές, είναι φοβερό να είσαι μόνος σ' αυτό το σημείο. Είστε οι μοναδικοί μου φίλοι", έλεγε στη γυναίκα μου την τελευταία φορά…»

(Αποσπάσματα από τη "Νάντια" του Αντρέ Μπρετόν σε μετάφραση Στέφανου Κουμανούδη[1])
• • • • •

Η "πραγματική" Νάντια

Ο Αντρέ Μπρετόν συνάντησε τη Νάντια, όπως η ίδια του συστήθηκε "επειδή Νάντια στα ρώσικα είναι η αρχή της λέξης ελπίδα και επειδή δεν είναι παρά μόνο η αρχή της", τυχαία σε έναν δρόμο του Παρισιού τον Οκτώβριο του 1926.

Σχέδιο της Νάντιας
("ποια είναι;")

Η Νάντια, το πραγματικό όνομα της οποίας ήταν Léona D., ήταν τότε 24 χρονών, μια γυναίκα ευαίσθητη, μοναχική και με ασταθή ψυχική ισορροπία που ζούσε φτωχικά μένοντας σε φθηνά ξενοδοχεία και κάνοντας διάφορες περιστασιακές δουλειές στο χώρο του θεάματος και της πορνείας. Η σχέση τους κράτησε μερικούς μήνες, μέχρι τον Μάρτιο του 1927, οπότε εκείνη εξαφανίσθηκε "μέσα στη θύελλα που την άρπαξε" και την οδήγησε στα δίχτυα της ψυχιατρικής μέχρι τον θάνατό της.

Όμως για τον Αντρέ Μπρετόν η Νάντια δεν ήταν "τρελή" αλλά μια ύπαρξη αυθεντική, "που ενέπνεε και εμπνεόταν […], απελευθερωμένη από κάθε επίγειο δεσμό", από τις κοινωνικές συμβάσεις και τις έγνοιες των κοινών ανθρώπων. Οι παραξενιές της, οι ψευδαισθητικές φαντασιώσεις και οι ξαφνικοί φόβοι της που εναλλάσσονταν με καταστάσεις "απέραντης ελπίδας" δεν του προξενούσαν καμιά ανησυχία:

"Διάβαζα τα γράμματά της με το μάτι που διαβάζω κάθε είδους ποιητικά κείμενα, καθόλου δεν μπορούσαν να παρουσιάσουν για μένα τίποτα το ανησυχητικό. Η πασίγνωστη απουσία ορίων ανάμεσα στη μη τρέλα και στην τρέλα δεν με κάνει να προσδώσω διαφορετική αξία στις αντιλήψεις και στις ιδέες που είναι το αποτέλεσμα της μιας ή της άλλης."

Τον Φεβρουάριο του 1927 μετά από ένα επεισόδιο στο ξενοδοχείο όπου διέμεινε (μια κρίση με έντονο άγχος και ψευδαισθήσεις), η Νάντια οδηγήθηκε από την αστυνομία στην πανεπιστημιακή ψυχιατρική κλινική του νοσοκομείου της Αγίας Άννας, της οποίας υπεύθυνος ήταν την εποχή εκείνη ο καθηγητής Ανρί Κλωντ. Λίγες μέρες μετά η Νάντια μεταφέρθηκε στο ψυχιατρικό άσυλο της Βωκλύζ και ένα χρόνο αργότερα με παρέμβαση των γονιών της σε άσυλο της Βόρειας Γαλλίας κοντά στη Λίλλη (τη γενέτειρα της), όπου και πέθανε το 1941, σε ηλικία 39 χρόνων, πιθανώς από την πείνα της κατοχής,[2] όπως και κάπου 40.000 άλλοι έγκλειστοι σε γαλλικά ψυχιατρεία.[3]

Η αντίδραση των ψυχιάτρων

Η δημοσίευση του κειμένου, ιδιαίτερα η φράση "ξέρω πως αν ήμουν τρελός και έγκλειστος… θα εκμεταλλευόμουν κάποια στιγμή… για να σκοτώσω εν ψυχρώ έναν γιατρό που θα μου 'πεφτε στα χέρια",[4] εξόργισε κάποιους ψυχιάτρους που ζήτησαν την άμεση παρέμβαση της Ιατρο-Ψυχολογικής Εταιρείας [Société Médico-Psychologique]. Στη συζήτηση που προκλήθηκε επί τούτω ένας από τους συμμετέχοντες, προφανώς θορυβημένος, ανέφερε ότι κάποιος ασθενής του "μανιακός, διεκδικητικός και ιδιαίτερα επικίνδυνος" του έδωσε "με ύφος ελαφρά ειρωνικό" να διαβάσει ένα βιβλίο (τη "Νάντια) που κυκλοφορούσε ελεύθερα μεταξύ των εγκλείστων έχοντας επιδεικτικά υπογραμμίσει την επίμαχη φράση. Πρότεινε να σταλεί μια ομαδική επιστολή διαμαρτυρίας στον εκδότη του βιβλίου, ενώ κάποιοι άλλοι (μεταξύ των οποίων και ο Κλεραμπώ) να ζητηθεί η άμεση επέμβαση των αρχών. Στη συζήτηση παρενέβη και ο Πιέρ Ζανέ (η μεγάλη μορφή της γαλλικής ψυχιατρικής στις αρχές του 20ου αιώνα και αντίπαλος του Φρόυντ), ο οποίος χαρακτήρισε τα γραπτά των σουρεαλιστών "εξομολογήσεις εμμονοληπτικών και εκ συστήματος αμφισβητιών" αποδεχόμενος, ωστόσο, ότι στο "Μανιφέστο του σουρεαλισμού" υπήρχαν κάποιες ενδιαφέρουσες φιλοσοφικές ιδέες.[5]&[6] Τα πρακτικά της συζήτησης δημοσιεύτηκαν το 1929 στα Χρονικά της εταιρείας [Annales Médico-Psychologiques] και αναπαρήχθησαν αποσπασματικά, με χιουμοριστικές νύξεις τις περισσότερες φορές, από τις εφημερίδες της εποχής.

Σχέδιο της Νάντιας
("το όνειρο της γάτας")

Η απάντηση του Μπρετόν δεν άργησε να έρθει. Με ένα άρθρο του που δημοσιεύτηκε το 1930 στην επιθεώρηση Le Surréalisme au service de la Révolution [Ο υπερρεαλισμός στην υπηρεσία της επανάστασης], εξίσου βίαιο και καταγγελτικό με το κείμενο της "Νάντια", επιτέθηκε προσωπικά ενάντια στον Κλωντ (όπως είχε κάνει και στη "Νάντια" διακωμωδώντας τις παντελώς αυθαίρετα "επιστημονικές" του κρίσεις)[7], στον Ζανέ και τον Κλεραμπώ -ιδιαίτερα στον τελευταίο που στα μάτια των σουρεαλιστών είχε το επιπλέον μειονέκτημα να έχει υπηρετήσει ως πραγματογνώμονας στην ψυχιατρική υπηρεσία της αστυνομίας του Παρισιού. Οι ψυχίατροι, γράφει, "που έχουν συνηθίσει να μεταχειρίζονται τους τρελούς σαν σκυλιά", είναι όργανα κοινωνικής καταστολής και πρόθυμοι υπηρέτες της αστυνομίας και της αστικής δικαιοσύνης. "Εναντιωνόμαστε στην αυξανόμενη καταχρηστική εξουσία αυτών των ανθρώπων […που] τους βλέπουμε λιγότερο ως γιατρούς και περισσότερο ως δεσμοφύλακες και προμηθευτές κάτεργων και ικριωμάτων […] Θα τους συμβουλεύαμε λοιπόν, ακόμη κι αν κάποιοι από αυτούς κατά τύχη υποκύψουν από τα χτυπήματα ανθρώπων που αυθαίρετα επιχειρούν να καταστείλουν, να έχουν την ευπρέπεια να σιωπήσουν".[8]

Οι σουρεαλιστές ενάντια στην ψυχιατρική

Η "Νάντια" δεν ήταν ούτε το μοναδικό ούτε το πρώτο κείμενο με το οποίο οι σουρεαλιστές αντιτάχθηκαν στις ψευδο-επιστημονικές απόψεις και τις πρακτικές της ψυχιατρικής. Η καταγγελία της ψυχιατρικής και ο εγκωμιασμός της τρέλας ξεκινά ήδη το 1924 με το "Μανιφέστο του σουρεαλισμού"[9] και την ανοιχτή "Επιστολή στους ιατρικούς διευθυντές των ψυχιατρείων"[10] που δημοσιεύεται την επόμενη χρονιά (στο τρίτο τεύχος της "Σουρεαλιστικής επανάστασης" [La révolution surréaliste]), ένα κείμενο γραμμένο στην αρχική του μορφή από τον Ρομπέρ Ντεσνός και στην τελική του από τον Αντονέν Αρτώ. Το 1928, έτος έκδοσης και της "Νάντια", ο Αντρέ Μπρετόν και ο Λουί Αραγκόν γράφουν το "επετειακό" άρθρο για την Πεντηκονταετία της υστερίας, που "δεν είναι ένα παθολογικό φαινόμενο" αλλά "η μεγαλύτερη ποιητική ανακάλυψη του τέλους του 19ου αιώνα […], ένα ανώτατο μέσο έκφρασης ".[11] Το 1930 στην "Άμωμο σύλληψη" (στο κεφάλαιο "Οι δαιμονισμοί"), ο Μπρετόν μαζί με τον Ελυάρ μιμούνται τον παράδοξο ή παραληρηματικό λόγο των ανθρώπων που η ψυχιατρική κατατάσσει σε πέντε διαφορετικές ψυχοπαθολογικές κατηγορίες ("στις οποίες διασκεδάζουν να χώνουν τους ανθρώπους που είχαν κάποιο εκκρεμή λογαριασμό με την ανθρώπινη λογική, μ' αυτήν την ίδια τη λογική που καθημερινά μας αρνείται να εκφρασθούμε με τα μέσα εκείνα που είναι για μας ενστικτώδη"[12]), σε μια προσπάθεια να αποδείξουν μέσα απ' αυτήν την άσκηση την έλλειψη εγκυρότητας των νοσολογικών κατηγοριών της ακαδημαϊκής ψυχιατρικής.[13]

ΨυχοΑντιΜαχίες

Paul Éluard, "Αναμνήσεις
από το σπίτι των τρελών"

Antonin Artaud, Robert Desnos
"Γράμμα στους ιατρικούς διευθυντές
των φρενοκομείων"

Σημειώσεις

1. André Breton, Νάντια [Nadja], σελ.125-133, εκδ. Ύψιλον, 1981. Μετάφραση: Στέφανος Ν. Κουμανούδης.
• Το βιβλίο εκδόθηκε στα γαλλικά το 1928, ένα χρόνο μετά τον οριστικό εγκλεισμό της Νάντια στο ψυχιατρείο, εικονογραφημένο με δικά της σχέδια, φωτογραφίες των τόπων που συναντιόντουσαν και πίνακες των σουρεαλιστών που η Νάντια είχε σχολιάσει με τον δικό της τρόπο.

2. Etienne-Alain Hubert & Philippe Bernier, "André Breton, Nadja", édit. Bréal, 2002.

3. Βλέπε: "Η σιωπηλή εξολόθρευση των εγκλείστων στα ψυχιατρικά άσυλα της Γαλλίας κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής".

4. «Οι ψυχίατροι ή θα αυτοκτονήσουν ή θα τους ξεκάνουμε. Θέλω να πω μ' αυτήν τη μεταφορά ότι αν επιθυμούν να βοηθήσουν τους ασθενείς, οφείλουν να εγκαταλείψουν τις μέχρι τώρα πρακτικές τους. Διαφορετικά, τους βλέπω υποχρεωμένους να τις ξεχάσουν δια της βίας», θα πει αργότερα και ο θεμελιωτής (μαζί με το Ρ. Λαινγκ) της βρετανικής αντιψυχιατρικής Ντέιβιντ Κούπερ.
(David Cooper, "Δεν υπάρχουν προσωπικά προβλήματα. Όλα τα προβλήματα είναι πολιτικά.")

5. Patrick Clervoy & Maurice Corcos, Petits moments d'histoire de la psychiatrie en France, édit. EDK, 2006.

6. Ανάλογη άποψη για τους σουρεαλιστές είχε ως φαίνεται και ο Φρόυντ παρόλο που ο Μπρετόν και οι φίλοι του αναγνώριζαν τη απελευθερωτική αξία της ψυχανάλυσης και μελετούσαν τα έργα του. Σε μια επιστολή του στον Στέφαν Σβάιγκ (Stefan Zweig) το 1938 εκφράζει την έκπληξή του που οι σουρεαλιστές τον "έχουν επιλέξει για προστάτη άγιο" τους, ενώ αυτός πιστεύει "ότι είναι εκατό τοις εκατό τρελοί ή μάλλον κατά ενενήντα πέντε τοις εκατό όπως λέμε και για το καθαρό αλκοόλ", προσθέτει με χιούμορ.*
* Branko Aleksić, «Freud et les surréalistes, "ses fous intégraux"», Topique 2011/2 (n° 115), p. 93-112. Cairn.info

7. «[…] ο καθηγητής Κλωντ στην Sainte Anne, μ' αυτό το αδαές μέτωπο και το σχολαστικό ύφος που τον χαρακτηρίζουν ("Θέλουν να σας κάνουν κακό, δεν είναι έτσι; ̶ Όχι, κύριε. ̶ Λέει ψέματα, την περασμένη βδομάδα μου 'λεγε πως θέλανε να του κάνουν κακό" ή ακόμα: "Ακούτε φωνές, εντάξει, αλλά είναι φωνές σαν τη δική μου; ̶ Όχι, κύριε. ̶ Καλά, έχει ακουστικές ψευδαισθήσεις").[…]» ("Νάντια", σελ. 126)

8. André Breton, "La médecine mentale devant le surréalisme". Le surréalisme au service de la révolution, n˚2, 1930. Mélusine: http://melusine-surrealisme.fr/site/Surr_au_service_dela_Rev/Surr_Service_Rev2.htm

9. Το 1924, την ίδια χρονιά με τη έκδοση του Μανιφέστου, ο Πωλ Ελυάρ δημοσίευσε στην λογοτεχνική επιθεώρηση Les feuilles libres το άρθρο του "Le génie sans miroir" [Ταλέντο χωρίς κάτοπτρο] στο οποίο εξυμνούσε την ποίηση των παραφρόνων ως ισότιμης αξίας με την ποίηση των "υγιών" ποιητών και προς απόδειξη παρέθετε ποιήματα και σχέδια εγκλείστων σε ψυχιατρικά άσυλα. Στην πραγματικότητα το κείμενο είχε γραφεί από τον Ρομπέρ Ντεσνός, όπως και ένα από τα ποιήματα που παρατίθονταν ως ποίημα κάποιου "παράφρονος".*
* Anouck Cape, "De l'aliénisme à la littérature d'avant-garde ou les ambiguïtés d'une consécration : petite histoire des écrits de fous". Romantisme 2008/3 (n° 141). Cairn.info

10. "Περί τρέλας" (Επιστολές των Αρτώ, Γουλφ, Νίτσε, Πόε, Σέλλεϋ), εκδ. Κοβάλτιο, 2017.

11. Louis Aragon - André Breton, "Le cinquantenaire de l’Hystérie". La révolution surréaliste, n˚ 11, 15 Mars 1928.: BnF: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k5845163f/f24.image

12. André Breton & Paul Eluard, Η άμωμος σύλληψις, σ. 24, εκδ. Ύψιλον, 1984.

13. Βλέπε επίσης: Το πείραμα του Ρόζενχαν: Η προβληματική εγκυρότητα της ψυχιατρικής διάγνωσης.

ΨυχοΑντιΜαχίες