Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 (μετά την πτώση της χουντικής δικτατορίας) πλήθυναν τα δημοσιεύματα στον ελληνικό τύπο και οι καταγγελίες νέων ψυχιάτρων που απαιτούσαν το κλείσιμο ή τον άμεσο εκσυγχρονισμό και εξανθρωπισμό του "κολαστηρίου της Λέρου", του ψυχιατρικού ασύλου της Λέρου, στο οποίο διαβιούσαν στοιβαγμένοι κάτω από άθλιες συνθήκες, συνθήκες πραγματικού στρατοπέδου συγκέντρωσης, πάνω από 2.000 ψυχασθενείς. (Για περισσότερα βλέπε: "Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου. Μια αναδρομή στην ιστορία, 1957-1990")
Μέσα σ' αυτό το κλίμα παρουσιάστηκε το 1982 η ταινία "Οι αζήτητοι" του Κωστή Ζώη, το πρώτο ντοκιμαντέρ που γυρίστηκε για τη "Λέρο" συμβάλλοντας στην ευρύτερη γνωστοποίηση του θέματος.
Τα επόμενα χρόνια έγιναν κάποιες μεταρρυθμιστικές προσπάθειες στο νησί, αλλά η κατάσταση -λόγω της βραδύτητας και της απροθυμίας του ελληνικού κράτους αλλά και της εχθρικής στάσης της κατεστημένης ελληνικής ψυχιατρικής σε οποιαδήποτε μεταρρύθμιση- παρέμενε η ίδια ή και χειρότερη. Επιχειρήθηκε τότε μια προσπάθεια διεθνοποίησης του προβλήματος, η οποία σύντομα απέδωσε καρπούς. Στο πλαίσιο αυτό προβλήθηκε στις αρχές του 1990 στην βρετανική τηλεόραση το ντοκιμαντέρ "Το νησί των αποβλήτων" της Τζέιν Γκάμπριελ (Jane Gabriel), το οποίο μαζί με τα άρθρα που δημοσιεύτηκαν σε βρετανικές, ιταλικές και γερμανικές εφημερίδες προκάλεσαν τη διεθνή κατακραυγή και την επίσπευση των επιχορηγούμενων από την Ευρωπαϊκή Ένωση μεταρρυθμιστικών προγραμμάτων.
Τέλος, η ταινία του Ανδρέα Λουκάκου "Η ελευθερία είναι θεραπευτική", γυρισμένη το 2003, δείχνει τα πρώτα θετικά αποτελέσματα της αποϊδρυματοποίησης που αποδεικνύουν ότι μια άλλη αντιμετώπιση της τρέλλας είναι πάντα εφικτή και ότι οι χαρακτηρισμένοι ως "ανίατοι" πρώην έγκλειστοι μπορούν να ξαναζήσουν μέσα στην κοινωνία, όταν αυτή αρχίζει να τους αποδέχεται.
Στους "Αζήτητους" παρελαύνουν εικόνες από το εσωτερικό του ψυχιατρικού ασύλου και τη μονότονη καθημερινότητα του. Εικόνες εγκλείστων πίσω από σιδερόφραχτα παράθυρα ή μέσα σε αχανείς θαλάμους με δεκάδες κρεβάτια κολλημένα κυριολεκτικά το ένα πάνω στο άλλο, εικόνες ηττημένων ανθρώπων που περιφέρουν τη θλίψη και την μοναξιά τους σε αφιλόξενες αυλές, κάποιοι ολότελα γυμνοί, κάποιοι με αλυσίδες στα πόδια.
Την κίνηση της κάμερας συνοδεύει το σχόλιο ενός αφηγητή, στο οποίο διακρίνονται επιδράσεις του αντιψυχιατρικού λόγου της εποχής, και κομμάτια προκλασικής μουσικής που σε συνδυασμό με την απουσία των ζωντανών ήχων του ασύλου (με εξαίρεση κάποιες απόκοσμες κραυγές, ένα παιδί που φωνάζει μονότονα -χωρίς ελπίδα απόκρισης- τη μαμά του και το ερωτικό τραγούδι ενός τροφίμου προς το τέλος της ταινίας) δημιουργούν μάλλον την αίσθηση (ίσως και ηθελημένα) μιας μακρινής και απόκοσμης πραγματικότητας…
Η ταινία συνέβαλε στη ευρύτερη γνωστοποίηση του "σκανδάλου της Λέρου", αλλά δέχθηκε και κριτική από μερίδα ακτιβιστών, επειδή δεν μπόρεσε ή δεν τόλμησε να δείξει όλη τη βαρβαρότητα και τη φρίκη του ψυχιατρικού ασύλου[*] και επειδή φαίνεται σαν να παρουσιάζει ως καταληκτικές εκδηλώσεις της ίδιας της τρέλλας τα φαινόμενα ιδρυματισμού, της μακρόχρονης δηλαδή παραμονής στο άσυλο κάτω από αλλοτριωτικές και απανθρωποιητικές συνθήκες. Ήταν πάντως ένα πρώτο σημαντικό βήμα.
--------------------
[*] "Δύο σχόλια για μια ταινία", Η ελευθερία είναι θεραπευτική, τεύχος 2, Απρίλιος 1983.
Η ταινία της Τζέιν Γκάμπριελ, ακολουθώντας μια περισσότερο δημοσιογραφική ματιά, απαλλαγμένη από αισθητικές αναζητήσεις, και έχοντας εξασφαλίσει ήδη μια κάποια συνεργασία μέσα από το ψυχιατρείο, κατόρθωσε να δείξει ό,τι δεν επιτρεπόταν και δεν μπορούσε να δει η ταινία του Ζώη. Η κάμερα διεισδύει στα τμήματα των "γυμνών" και των "χεζάδων", αποκαλύπτοντας με εικόνες που σόκαραν τους θεατές όλη τη βαρβαρότητα και την αθλιότητα του ασύλου.
Στην ταινία ακούγεται και ο λόγος των ίδιων των εγκλείστων, των "τρελλών", μέσα από τον οποίο εκφράζουν -δίχως πια να το πολυπιστεύουν- το όνειρο μιας μακρινής ελευθερίας ή, αντίθετα, τον φόβο τους να εγκαταλείψουν το άσυλο και να επιστρέψουν σε μια εχθρική, όπως την αισθάνονται, κοινωνία. Διερευνούνται επίσης οι δύσκολες, θλιμμένες, απόμακρες ή απορριπτικές σχέσεις των εγκλείστων με τις οικογένειες τους, ενώ δεν παραλείπεται και η αναφορά στις πρώτες μεταρρυθμιστικές προσπάθειες που επιχειρούσε, αρχικά σχεδόν μόνος του, ο ψυχίατρος Γιάννης Λουκάς.
Μια από τις πιο δυνατές σκηνές της ταινίας είναι αυτή ενός έγκλειστου που πίσω από ένα παράθυρο με χονδρές σιδεριές τραγουδά το "Πότε θα κάνει ξαστεριά, πότε θα φλεβαρίσει / να πάρω το τουφέκι μου, την όμορφη πατρόνα"…
Ο τίτλος της ταινίας ("Η ελευθερία είναι θεραπευτική") παραπέμπει στη φράση-σύνθημα του Φράνκο Μπαζάλια και της εναλλακτικής ψυχιατρικής. Η ίδια φράση χρησιμοποιήθηκε και ως τίτλος του εντύπου που από το 1982 εξέδιδε η Κίνηση για τα δικαιώματα των ψυχασθενών. [a]
Το ντοκιμαντέρ του Ανδρέα Λουκάκου, βραβευμένο το 2004 στο 6ο Φεστιβάλ ντοκιμαντέρ της Θεσσαλονίκης, παραθέτοντας σκηνές από την προηγούμενη ταινία της Τζέιν Γκάμπριελ συγκρίνει το παρελθόν του ασύλου με τα θετικά αποτελέσματα της αποϊδρυματοποίησης. [b] Το μεγαλύτερο μέρος της ταινίας καταλαμβάνουν συνεντεύξεις με τον ψυχίατρο Γιάννη Λουκά, με κατοίκους της Λέρου, με πρώην φύλακες και πρώην εγκλείστους που περιγράφουν τις αλλοτινές θλιβερές καταστάσεις, τις δυσκολίες και τις νέες συνθήκες που πλέον έχουν διαμορφωθεί. [c]
------------------------
a. "Η αντιψυχιατρική στην Ελλάδα τα χρόνια της μεταπολίτευσης"
b. Στα τέλη του 1994 δημιουργήθηκαν οι πρώτες θεραπευτικές συνεταιριστικές μονάδες και τα πρώτα εξωνοκοσομειακά διαμερίσματα που επέτρεψαν αρκετούς πρώην εγκλείστους να ξαναζήσουν μετά από πολλά χρόνια μέσα στην κοινότητα.
c. Να σημειώσουμε, πάντως, ότι το 2003, όταν γυρίστηκε το ντοκιμαντέρ, τα αρνητικά φαινόμενα του "νεοϊδρυματισμού των "ενδιάμεσων δομών" της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης δεν ήταν ακόμη εμφανώς ορατά…
Μέσα σ' αυτό το κλίμα παρουσιάστηκε το 1982 η ταινία "Οι αζήτητοι" του Κωστή Ζώη, το πρώτο ντοκιμαντέρ που γυρίστηκε για τη "Λέρο" συμβάλλοντας στην ευρύτερη γνωστοποίηση του θέματος.
Τα επόμενα χρόνια έγιναν κάποιες μεταρρυθμιστικές προσπάθειες στο νησί, αλλά η κατάσταση -λόγω της βραδύτητας και της απροθυμίας του ελληνικού κράτους αλλά και της εχθρικής στάσης της κατεστημένης ελληνικής ψυχιατρικής σε οποιαδήποτε μεταρρύθμιση- παρέμενε η ίδια ή και χειρότερη. Επιχειρήθηκε τότε μια προσπάθεια διεθνοποίησης του προβλήματος, η οποία σύντομα απέδωσε καρπούς. Στο πλαίσιο αυτό προβλήθηκε στις αρχές του 1990 στην βρετανική τηλεόραση το ντοκιμαντέρ "Το νησί των αποβλήτων" της Τζέιν Γκάμπριελ (Jane Gabriel), το οποίο μαζί με τα άρθρα που δημοσιεύτηκαν σε βρετανικές, ιταλικές και γερμανικές εφημερίδες προκάλεσαν τη διεθνή κατακραυγή και την επίσπευση των επιχορηγούμενων από την Ευρωπαϊκή Ένωση μεταρρυθμιστικών προγραμμάτων.
Τέλος, η ταινία του Ανδρέα Λουκάκου "Η ελευθερία είναι θεραπευτική", γυρισμένη το 2003, δείχνει τα πρώτα θετικά αποτελέσματα της αποϊδρυματοποίησης που αποδεικνύουν ότι μια άλλη αντιμετώπιση της τρέλλας είναι πάντα εφικτή και ότι οι χαρακτηρισμένοι ως "ανίατοι" πρώην έγκλειστοι μπορούν να ξαναζήσουν μέσα στην κοινωνία, όταν αυτή αρχίζει να τους αποδέχεται.
• "Οι αζήτητοι" [The rejected] του Κωστή Ζώη (1982)
Στους "Αζήτητους" παρελαύνουν εικόνες από το εσωτερικό του ψυχιατρικού ασύλου και τη μονότονη καθημερινότητα του. Εικόνες εγκλείστων πίσω από σιδερόφραχτα παράθυρα ή μέσα σε αχανείς θαλάμους με δεκάδες κρεβάτια κολλημένα κυριολεκτικά το ένα πάνω στο άλλο, εικόνες ηττημένων ανθρώπων που περιφέρουν τη θλίψη και την μοναξιά τους σε αφιλόξενες αυλές, κάποιοι ολότελα γυμνοί, κάποιοι με αλυσίδες στα πόδια.
Την κίνηση της κάμερας συνοδεύει το σχόλιο ενός αφηγητή, στο οποίο διακρίνονται επιδράσεις του αντιψυχιατρικού λόγου της εποχής, και κομμάτια προκλασικής μουσικής που σε συνδυασμό με την απουσία των ζωντανών ήχων του ασύλου (με εξαίρεση κάποιες απόκοσμες κραυγές, ένα παιδί που φωνάζει μονότονα -χωρίς ελπίδα απόκρισης- τη μαμά του και το ερωτικό τραγούδι ενός τροφίμου προς το τέλος της ταινίας) δημιουργούν μάλλον την αίσθηση (ίσως και ηθελημένα) μιας μακρινής και απόκοσμης πραγματικότητας…
 |
| "Οι αζήτητοι" στο youTube |
Η ταινία συνέβαλε στη ευρύτερη γνωστοποίηση του "σκανδάλου της Λέρου", αλλά δέχθηκε και κριτική από μερίδα ακτιβιστών, επειδή δεν μπόρεσε ή δεν τόλμησε να δείξει όλη τη βαρβαρότητα και τη φρίκη του ψυχιατρικού ασύλου[*] και επειδή φαίνεται σαν να παρουσιάζει ως καταληκτικές εκδηλώσεις της ίδιας της τρέλλας τα φαινόμενα ιδρυματισμού, της μακρόχρονης δηλαδή παραμονής στο άσυλο κάτω από αλλοτριωτικές και απανθρωποιητικές συνθήκες. Ήταν πάντως ένα πρώτο σημαντικό βήμα.
--------------------
[*] "Δύο σχόλια για μια ταινία", Η ελευθερία είναι θεραπευτική, τεύχος 2, Απρίλιος 1983.
• "Το νησί των απόβλητων" [Island of outcasts"] της Jane Gabriel (1990)
Η ταινία της Τζέιν Γκάμπριελ, ακολουθώντας μια περισσότερο δημοσιογραφική ματιά, απαλλαγμένη από αισθητικές αναζητήσεις, και έχοντας εξασφαλίσει ήδη μια κάποια συνεργασία μέσα από το ψυχιατρείο, κατόρθωσε να δείξει ό,τι δεν επιτρεπόταν και δεν μπορούσε να δει η ταινία του Ζώη. Η κάμερα διεισδύει στα τμήματα των "γυμνών" και των "χεζάδων", αποκαλύπτοντας με εικόνες που σόκαραν τους θεατές όλη τη βαρβαρότητα και την αθλιότητα του ασύλου.
Στην ταινία ακούγεται και ο λόγος των ίδιων των εγκλείστων, των "τρελλών", μέσα από τον οποίο εκφράζουν -δίχως πια να το πολυπιστεύουν- το όνειρο μιας μακρινής ελευθερίας ή, αντίθετα, τον φόβο τους να εγκαταλείψουν το άσυλο και να επιστρέψουν σε μια εχθρική, όπως την αισθάνονται, κοινωνία. Διερευνούνται επίσης οι δύσκολες, θλιμμένες, απόμακρες ή απορριπτικές σχέσεις των εγκλείστων με τις οικογένειες τους, ενώ δεν παραλείπεται και η αναφορά στις πρώτες μεταρρυθμιστικές προσπάθειες που επιχειρούσε, αρχικά σχεδόν μόνος του, ο ψυχίατρος Γιάννης Λουκάς.
Μια από τις πιο δυνατές σκηνές της ταινίας είναι αυτή ενός έγκλειστου που πίσω από ένα παράθυρο με χονδρές σιδεριές τραγουδά το "Πότε θα κάνει ξαστεριά, πότε θα φλεβαρίσει / να πάρω το τουφέκι μου, την όμορφη πατρόνα"…
 |
| "Το νησί των απόβλητων" στο YouTube |
• "Η ελευθερία είναι θεραπευτική" [Freedom is curative], του Ανδρέα Λουκάκου (2003)
Ο τίτλος της ταινίας ("Η ελευθερία είναι θεραπευτική") παραπέμπει στη φράση-σύνθημα του Φράνκο Μπαζάλια και της εναλλακτικής ψυχιατρικής. Η ίδια φράση χρησιμοποιήθηκε και ως τίτλος του εντύπου που από το 1982 εξέδιδε η Κίνηση για τα δικαιώματα των ψυχασθενών. [a]
Το ντοκιμαντέρ του Ανδρέα Λουκάκου, βραβευμένο το 2004 στο 6ο Φεστιβάλ ντοκιμαντέρ της Θεσσαλονίκης, παραθέτοντας σκηνές από την προηγούμενη ταινία της Τζέιν Γκάμπριελ συγκρίνει το παρελθόν του ασύλου με τα θετικά αποτελέσματα της αποϊδρυματοποίησης. [b] Το μεγαλύτερο μέρος της ταινίας καταλαμβάνουν συνεντεύξεις με τον ψυχίατρο Γιάννη Λουκά, με κατοίκους της Λέρου, με πρώην φύλακες και πρώην εγκλείστους που περιγράφουν τις αλλοτινές θλιβερές καταστάσεις, τις δυσκολίες και τις νέες συνθήκες που πλέον έχουν διαμορφωθεί. [c]
 |
| "Η ελευθερία είναι θεραπευτική" στο YouTube |
------------------------
a. "Η αντιψυχιατρική στην Ελλάδα τα χρόνια της μεταπολίτευσης"
b. Στα τέλη του 1994 δημιουργήθηκαν οι πρώτες θεραπευτικές συνεταιριστικές μονάδες και τα πρώτα εξωνοκοσομειακά διαμερίσματα που επέτρεψαν αρκετούς πρώην εγκλείστους να ξαναζήσουν μετά από πολλά χρόνια μέσα στην κοινότητα.
c. Να σημειώσουμε, πάντως, ότι το 2003, όταν γυρίστηκε το ντοκιμαντέρ, τα αρνητικά φαινόμενα του "νεοϊδρυματισμού των "ενδιάμεσων δομών" της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης δεν ήταν ακόμη εμφανώς ορατά…
© Χρήστος Μπελόπουλος
ΨυχοΑντιΜαχίες 
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου