Ο Αντρέ Ζίλ (1840-1885) ήταν το εξώγαμο παιδί μιας φτωχής μοδίστρας και ενός ξεπεσμένου κόμη, η οικογένεια του οποίου είχε καταστραφεί οικονομικά κατά τη διάρκεια της γαλλικής επανάστασης. Σε πολύ μικρή ηλικία έχασε και τους δύο γονείς του και την ανατροφή του ανέλαβε ο πατρικός παππούς του μαζί με την ανύπαντρη κόρη του, η οποία ήταν ουσιαστικά αυτή που τον μεγάλωσε και τον βοήθησε αργότερα, παρά τις μεγάλες οικονομικές δυσκολίες που και η ίδια αντιμετώπιζε, να ξεκινήσει σπουδές σχεδίου και ζωγραφικής.
Σε νεαρή ηλικία ήρθε σε επαφή με τους ριζοσπάστες και επαναστάτες του Παρισιού και συνδέθηκε φιλικά με τον μαχητικό συγγραφέα και δημοσιογράφο Ζυλ Βαλές [Jules Vallès, 1832-1885], με τη βοήθεια του οποίου άρχισε να εργάζεται ως σκιτσογράφος και γελοιογράφος (με ειδίκευση στην πολιτική γελοιογραφία) σε εφημερίδες και πολιτικά περιοδικά. Γρήγορα απέκτησε μεγάλη φήμη και κατέστη μια αναγνωρίσιμη και αγαπητή φιγούρα της μποέμικης καλλιτεχνικής ζωής του Παρισιού.
Μετά την αιματηρή καταστολή της Παρισινής Κομμούνας (1871) και την εδραίωση της Τρίτης Γαλλικής Δημοκρατίας, ο Ζιλ απογοητευμένος -και ίσως και από ένστικτο αυτοσυντήρησης- εγκατέλειψε την πολιτική γελοιογραφία που τον είχε κάνει τόσο διάσημο και στράφηκε προς τη ζωγραφική. Οι ρεαλιστικοί όμως πίνακές του την εποχή που στις τέχνες είχε επικρατήσει πλέον ο ιμπρεσιονισμός δεν έκαναν ιδιαίτερη εντύπωση. Τα οικονομικά προβλήματα άρχισαν να συσσωρεύονται και να τον πιέζουν ασφυκτικά. Παρόλα αυτά παντρεύτηκε και το 1881 σε ηλικία σαράντα χρόνων απέκτησε έναν γιο, ο οποίος όμως προς μεγάλη θλίψη τού Ζιλ πέθανε μέσα στους επόμενους μήνες.
Ο απρόσμενος θάνατος τού μικρού παιδιού ήταν η σταγόνα που έκανε το ποτήρι να ξεχειλίσει. Λίγο καιρό μετά, κάποιοι φίλοι του ειδοποιημένοι έσπευσαν έντρομοι στις Βρυξέλλες, όπου ο Ζιλ είχε πάει για κάποιο ταξίδι, και τον περιμάζεψαν περιπλανώμενο και χαμένο στους δρόμους σε έξαλλη, σχεδόν μανιακή κατάσταση. Αντί όμως να προσπαθήσουν να τον ηρεμήσουν, να μιλήσουν μαζί του και να τον καθησυχάσουν, όπως έλεγε αργότερα με παράπονο και αγανάκτηση ο ίδιος, τον οδήγησαν χωρίς καν να τον προϊδεάσουν στο διαβόητο ψυχιατρικό άσυλο του Σαραντόν. Πράξη για την οποία δεν τους συγχώρεσε ποτέ, θεωρώντας δικαίως ότι αυτή ήταν και η κύρια αιτία των μεταγενέστερων δεινών και της ραγδαίας απαξίωσής του.
Το 1882, μετά από αρκετούς μήνες εγκλεισμού και κατόπιν των ισχυρών και επίμονων πιέσεων τού Γαμβέττα και του Βαλές (ο οποίος σε νεαρή ηλικία είχε επίσης εγκλειστεί αυθαίρετα σε ψυχιατρικό άσυλο μετά από αίτημα του πατέρα του επειδή συμμετείχε σε διαδηλώσεις και οδοφράγματα), οι γιατροί τού Σαραντόν υποχρεώθηκαν να του δώσουν εξιτήριο διαβλέποντας "βελτίωση της κατάστασής του". Όμως ο Ζιλ, σε μια εποχή όπου στην ψυχιατρική και την κοινωνία επικρατούσε η "θεωρία του εκφυλισμού" και η πίστη στο ανίατο των ψυχικών ασθενειών, είχε ήδη στιγματισθεί ανεπανόρθωτα. Οι κοινωνικές φιλίες αραίωσαν, οι ματιές έγιναν πιο λοξές...[1]
Ο Ζιλ προσπάθησε να ξανακερδίσει το χαμένο έδαφος. Ξεκίνησε να γράφει τις αναμνήσεις του και να ζωγραφίζει έναν καινούργιο μεγάλο πίνακα με τον οποίο σκόπευε να λάβει μέρος στο ετήσιο Σαλόνι Τέχνης του Παρισιού. Ο πίνακας έφερε τον τίτλο "Ο τρελός" και παρίστανε έναν τρελό με ζουρλομανδύα, με τον τρόμο και την οδύνη αποτυπωμένη στο πρόσωπό του, μέσα στο σκοτεινό και άδειο κελί του -πίνακας στον οποίο σίγουρα αντανακλώνταν οι προσωπικές εμπειρίες του ίδιου του Ζιλ κατά τη διάρκεια του ακούσιου και βίαιου εγκλεισμού του. Ο Ζιλ ήθελε να ελπίζει ότι ο πίνακας-καταγγελία των απάνθρωπων συνθηκών κράτησης και διαβίωσης των εγκλείστων στα φρενοκομεία θα ευαισθητοποιούσε την κοινή γνώμη, θα σηματοδοτούσε την "επιστροφή" του και θα του ξανάδινε τη χαμένη καλλιτεχνική και κοινωνική του φήμη.
Ο πίνακας εκτέθηκε πράγματι στο Σαλόνι του 1882, αλλά τοποθετήθηκε σε ένα απόμερο σημείο της αίθουσας και μάλιστα πολύ ψηλά ώστε ήταν πρακτικά σχεδόν αδύνατον να τον παρατηρήσει κανείς.[2] Ο Ζίλ, που είχε επενδύσει τόσο πολλά σ' αυτόν, απογοητεύθηκε βαθύτατα. Οι προσδοκίες του κατέρρευσαν. Θεώρησε -όχι άδικα- ότι αυτό έγινε σκόπιμα (δεν ήταν, άλλωστε, παρά "ο πίνακας ενός τρελού"), και ήταν η ολοφάνερη έμπρακτη απόρριψη όχι μόνον του έργου του αλλά και της προσωπικότητάς του. Οκτώ ημέρες αργότερα τον περιμάζεψαν και πάλι από τους δρόμους περιπλανώμενο "με μάτια ορθάνοιχτα από τον τρόμο"[3] και τον οδήγησαν ξανά στο άσυλο του Σαραντόν, απ' όπου δεν ξαναβγήκε ποτέ. Τα υπάρχοντά του, βιβλία (πολλά από τα οποία έφεραν ιδιόχειρες αφιερώσεις μεγάλων συγγραφέων της εποχής, όπως του Ζολά -έργα του οποίου είχε εικονογραφήσει ο Ζιλ), πίνακες, εργαλεία της δουλειάς του και έπιπλα πουλήθηκαν από τον επιμελητή της περιουσίας του με εντολή δικαστηρίου σε εξευτελιστικές τιμές προκειμένου να πληρωθούν τα έξοδα της αναγκαστικής και παρά τη θέληση του διαμονής του στο άσυλο. (Η "θεραπεία" προσφερόταν τότε δωρεάν αλλά τα έξοδα παραμονής και τροφής βάραιναν τον ασθενή και την οικογένειά του.)
Στο άσυλο ο Ζιλ συνέχισε σχεδόν μέχρι το θάνατό του να σχεδιάζει σκίτσα -συχνά αυτοσαρκαζόμενος ή γελοιογραφώντας το γιατρό του- και να γράφει πολυάριθμα γράμματα σε φίλους και πρώην φίλους καταγγέλλοντας τις συνθήκες του ιδρύματος και ζητώντας απεγνωσμένα και επίμονα και πάλι την απελευθέρωσή του -γράμματα η πλειοψηφία των οποίων δεν πέρασε ποτέ τις πύλες του ασύλου. Στις αρχές του 1885 πληροφορήθηκε τον θάνατο του αγαπημένου του φίλου Ζυλ Βαλές, γεγονός που τον συντάραξε. Λίγους μήνες μετά πέθανε και ο ίδιος σε ηλικία 45 χρονών.
1. Aude Fauvel, "La folie d’André Gill" ["Η τρέλα του Αντρέ Ζιλ"], Revue d'histoire du XIXe siècle [online], n° 26/27, 2003: https://journals.openedition.org/rh19/751
2. Το έργο του Ζιλ δεν πέρασε και τόσο απαρατήρητο: Το βλέπουμε για παράδειγμα να κοσμεί το εξώφυλλο τού τεύχους 101 του εβδομαδιαίου περιοδικού "La République Illustrée" (Ιούνιος 1882) στο οποίο παρουσιαζόταν η έκθεση (Σαλόνι) του 1882.
3. Claude Quétel, Histoire de la folie de l'antiquité à nos jours, p. 505, édit. Tallandier, 2012.
4. Jean Valmy-Baysse, "André Gill, l'impertinent" ["Αντρέ Ζιλ, ο σκανδαλώδης"] (1927). BnF-Gallica: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k3333073z/f27.image.texteImage
 |
| "Ο τρελός" (1882) Ξυλογραφία του εικονογράφου Henri Meyer (1841-1899) βασισμένη στον ομώνυμο πίνακα του André Gill (1840-1885) που εκτέθηκε στο παρισινό Σαλόνι Τέχνης του 1882. (Μουσείο Καρναβαλέ / Musée Carnavalet) Ο πρωτότυπος πίνακας έχει χαθεί. |
Σε νεαρή ηλικία ήρθε σε επαφή με τους ριζοσπάστες και επαναστάτες του Παρισιού και συνδέθηκε φιλικά με τον μαχητικό συγγραφέα και δημοσιογράφο Ζυλ Βαλές [Jules Vallès, 1832-1885], με τη βοήθεια του οποίου άρχισε να εργάζεται ως σκιτσογράφος και γελοιογράφος (με ειδίκευση στην πολιτική γελοιογραφία) σε εφημερίδες και πολιτικά περιοδικά. Γρήγορα απέκτησε μεγάλη φήμη και κατέστη μια αναγνωρίσιμη και αγαπητή φιγούρα της μποέμικης καλλιτεχνικής ζωής του Παρισιού.
Μετά την αιματηρή καταστολή της Παρισινής Κομμούνας (1871) και την εδραίωση της Τρίτης Γαλλικής Δημοκρατίας, ο Ζιλ απογοητευμένος -και ίσως και από ένστικτο αυτοσυντήρησης- εγκατέλειψε την πολιτική γελοιογραφία που τον είχε κάνει τόσο διάσημο και στράφηκε προς τη ζωγραφική. Οι ρεαλιστικοί όμως πίνακές του την εποχή που στις τέχνες είχε επικρατήσει πλέον ο ιμπρεσιονισμός δεν έκαναν ιδιαίτερη εντύπωση. Τα οικονομικά προβλήματα άρχισαν να συσσωρεύονται και να τον πιέζουν ασφυκτικά. Παρόλα αυτά παντρεύτηκε και το 1881 σε ηλικία σαράντα χρόνων απέκτησε έναν γιο, ο οποίος όμως προς μεγάλη θλίψη τού Ζιλ πέθανε μέσα στους επόμενους μήνες.
Ο απρόσμενος θάνατος τού μικρού παιδιού ήταν η σταγόνα που έκανε το ποτήρι να ξεχειλίσει. Λίγο καιρό μετά, κάποιοι φίλοι του ειδοποιημένοι έσπευσαν έντρομοι στις Βρυξέλλες, όπου ο Ζιλ είχε πάει για κάποιο ταξίδι, και τον περιμάζεψαν περιπλανώμενο και χαμένο στους δρόμους σε έξαλλη, σχεδόν μανιακή κατάσταση. Αντί όμως να προσπαθήσουν να τον ηρεμήσουν, να μιλήσουν μαζί του και να τον καθησυχάσουν, όπως έλεγε αργότερα με παράπονο και αγανάκτηση ο ίδιος, τον οδήγησαν χωρίς καν να τον προϊδεάσουν στο διαβόητο ψυχιατρικό άσυλο του Σαραντόν. Πράξη για την οποία δεν τους συγχώρεσε ποτέ, θεωρώντας δικαίως ότι αυτή ήταν και η κύρια αιτία των μεταγενέστερων δεινών και της ραγδαίας απαξίωσής του.
Το 1882, μετά από αρκετούς μήνες εγκλεισμού και κατόπιν των ισχυρών και επίμονων πιέσεων τού Γαμβέττα και του Βαλές (ο οποίος σε νεαρή ηλικία είχε επίσης εγκλειστεί αυθαίρετα σε ψυχιατρικό άσυλο μετά από αίτημα του πατέρα του επειδή συμμετείχε σε διαδηλώσεις και οδοφράγματα), οι γιατροί τού Σαραντόν υποχρεώθηκαν να του δώσουν εξιτήριο διαβλέποντας "βελτίωση της κατάστασής του". Όμως ο Ζιλ, σε μια εποχή όπου στην ψυχιατρική και την κοινωνία επικρατούσε η "θεωρία του εκφυλισμού" και η πίστη στο ανίατο των ψυχικών ασθενειών, είχε ήδη στιγματισθεί ανεπανόρθωτα. Οι κοινωνικές φιλίες αραίωσαν, οι ματιές έγιναν πιο λοξές...[1]
Ο Ζιλ προσπάθησε να ξανακερδίσει το χαμένο έδαφος. Ξεκίνησε να γράφει τις αναμνήσεις του και να ζωγραφίζει έναν καινούργιο μεγάλο πίνακα με τον οποίο σκόπευε να λάβει μέρος στο ετήσιο Σαλόνι Τέχνης του Παρισιού. Ο πίνακας έφερε τον τίτλο "Ο τρελός" και παρίστανε έναν τρελό με ζουρλομανδύα, με τον τρόμο και την οδύνη αποτυπωμένη στο πρόσωπό του, μέσα στο σκοτεινό και άδειο κελί του -πίνακας στον οποίο σίγουρα αντανακλώνταν οι προσωπικές εμπειρίες του ίδιου του Ζιλ κατά τη διάρκεια του ακούσιου και βίαιου εγκλεισμού του. Ο Ζιλ ήθελε να ελπίζει ότι ο πίνακας-καταγγελία των απάνθρωπων συνθηκών κράτησης και διαβίωσης των εγκλείστων στα φρενοκομεία θα ευαισθητοποιούσε την κοινή γνώμη, θα σηματοδοτούσε την "επιστροφή" του και θα του ξανάδινε τη χαμένη καλλιτεχνική και κοινωνική του φήμη.
Ο πίνακας εκτέθηκε πράγματι στο Σαλόνι του 1882, αλλά τοποθετήθηκε σε ένα απόμερο σημείο της αίθουσας και μάλιστα πολύ ψηλά ώστε ήταν πρακτικά σχεδόν αδύνατον να τον παρατηρήσει κανείς.[2] Ο Ζίλ, που είχε επενδύσει τόσο πολλά σ' αυτόν, απογοητεύθηκε βαθύτατα. Οι προσδοκίες του κατέρρευσαν. Θεώρησε -όχι άδικα- ότι αυτό έγινε σκόπιμα (δεν ήταν, άλλωστε, παρά "ο πίνακας ενός τρελού"), και ήταν η ολοφάνερη έμπρακτη απόρριψη όχι μόνον του έργου του αλλά και της προσωπικότητάς του. Οκτώ ημέρες αργότερα τον περιμάζεψαν και πάλι από τους δρόμους περιπλανώμενο "με μάτια ορθάνοιχτα από τον τρόμο"[3] και τον οδήγησαν ξανά στο άσυλο του Σαραντόν, απ' όπου δεν ξαναβγήκε ποτέ. Τα υπάρχοντά του, βιβλία (πολλά από τα οποία έφεραν ιδιόχειρες αφιερώσεις μεγάλων συγγραφέων της εποχής, όπως του Ζολά -έργα του οποίου είχε εικονογραφήσει ο Ζιλ), πίνακες, εργαλεία της δουλειάς του και έπιπλα πουλήθηκαν από τον επιμελητή της περιουσίας του με εντολή δικαστηρίου σε εξευτελιστικές τιμές προκειμένου να πληρωθούν τα έξοδα της αναγκαστικής και παρά τη θέληση του διαμονής του στο άσυλο. (Η "θεραπεία" προσφερόταν τότε δωρεάν αλλά τα έξοδα παραμονής και τροφής βάραιναν τον ασθενή και την οικογένειά του.)
Στο άσυλο ο Ζιλ συνέχισε σχεδόν μέχρι το θάνατό του να σχεδιάζει σκίτσα -συχνά αυτοσαρκαζόμενος ή γελοιογραφώντας το γιατρό του- και να γράφει πολυάριθμα γράμματα σε φίλους και πρώην φίλους καταγγέλλοντας τις συνθήκες του ιδρύματος και ζητώντας απεγνωσμένα και επίμονα και πάλι την απελευθέρωσή του -γράμματα η πλειοψηφία των οποίων δεν πέρασε ποτέ τις πύλες του ασύλου. Στις αρχές του 1885 πληροφορήθηκε τον θάνατο του αγαπημένου του φίλου Ζυλ Βαλές, γεγονός που τον συντάραξε. Λίγους μήνες μετά πέθανε και ο ίδιος σε ηλικία 45 χρονών.
 |
| Αυτοσαρκαστικές προσωπογραφίες του Αντρέ Ζιλ κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού του στο άσυλο του Σαραντόν[4] |
Χρήστος Μπελόπουλος
Σημειώσεις
1. Aude Fauvel, "La folie d’André Gill" ["Η τρέλα του Αντρέ Ζιλ"], Revue d'histoire du XIXe siècle [online], n° 26/27, 2003: https://journals.openedition.org/rh19/751
3. Claude Quétel, Histoire de la folie de l'antiquité à nos jours, p. 505, édit. Tallandier, 2012.
4. Jean Valmy-Baysse, "André Gill, l'impertinent" ["Αντρέ Ζιλ, ο σκανδαλώδης"] (1927). BnF-Gallica: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k3333073z/f27.image.texteImage
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου