Η κριτική βιβλιογραφία έχει εμπλουτιστεί τις τελευταίες δεκαετίες (στην αγγλική γλώσσα κυρίως, αλλά όχι μόνον) με έναν μεγάλο και συνεχώς αυξανόμενο αριθμό βιβλίων και επιστημονικών άρθρων που αμφισβητούν, καταγγέλλουν ή απορρίπτουν το κυρίαρχο βιοϊατρικό μοντέλο της ψυχικής οδύνης και δυσφορίας προτείνοντας εναλλακτικούς τρόπους προσέγγισης και θεραπείας. Στα βιβλία αυτά προστίθεται και ένας σημαντικός αριθμός βιβλίων και άρθρων που ασκούν κριτική στην ψυχολογία, την ψυχοθεραπεία, την συντηρητική ψυχανάλυση και την γενικευμένη ψυχολογικοποίηση της καθημερινής ζωής.
Ελάχιστα από τα κείμενα αυτά έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά. Η κατάσταση αυτή, ωστόσο, αρχίζει να αλλάζει τα τελευταία χρόνια, και η κίνηση αυτή αναμφίβολα θα συνεχιστεί δυναμικά στο άμεσο μέλλον, καθώς δημιουργείται σταδιακά ένα κοινό ανοιχτό στις κριτικές φωνές, τις εναλλακτικές προσεγγίσεις και τα δικαιώματα των ψυχικά πασχόντων. Από την φτωχή αυτή (ακόμα) ελληνική βιβλιογραφία επιλέγουμε και προτείνουμε τους παρακάτω τίτλους:
(Σημείωση: Οι θέσεις των συγγραφέων δεν είναι αναγκαστικά ταυτόσημες. Κοινό τους γνώρισμα, ωστόσο, η κριτική τους στάση απέναντι στα κυρίαρχα ρεύματα και τις κυρίαρχες πρακτικές της ψυχιατρικής και της ψυχολογίας. Ορισμένα βιβλία, ιδιαίτερα τα παλαιότερα, έχουν πιθανόν εξαντληθεί.)
Κριτική ψυχιατρική - κριτική ψυχολογία - εναλλακτικά μοντέλα
Μαρκ Ράπλεϊ, Τζοάννα Μονκρίφ, Τζάκι Ντίλλον (επιμ.)
Απο-ιατρικοποιώντας τη δυστυχία·
ψυχιατρική, ψυχολογία και ανθρώπινη κατάσταση
Η ψυχική αναταραχή δεν είναι χωρίς νόημα, δεν είναι "ασθένεια",
αλλά μια αντίδραση σε έναν κόσμο που βιώνεται ως εχθρικός...
«Η τρέλα, η δυστυχία και η αγωνία είναι εμπειρίες που -από όσο μπορούμε να γνωρίζουμε- οι άνθρωποι πάντα αντιμετώπιζαν. Ωστόσο, μόνο κατά τη διάρκεια των τελευταίων διακοσίων ετών, και ειδικότερα τα τελευταία χρόνια, αυτές οι εμπειρίες κατέληξαν να θεωρούνται αποκλειστική περιοχή των ειδικών και συγκεκριμένα των ιατρών. […] Σ' αυτόν τον τόμο προσπαθήσαμε να δείξουμε ότι η σύγχρονη αντίληψη της τρέλας και της δυστυχίας ως ασθενειών, αρρώστιας και διαταραχών που μπορούν να γίνουν κατανοητές μόνο μέσα σε ένα εξειδικευμένο σώμα γνώσης αποτυγχάνει να ανταποκριθεί δίκαια στο εύρος και το νόημα των εμπειριών στις οποίες αναφέρονται οι έννοιες αυτές.
Χαρακτηρίζοντας την αγωνία των ανθρώπων ως αρρώστια, παραβλέπουμε την κακοποίηση που μπορεί να έχουν βιώσει τα άτομα και με μια πιο ευρεία έννοια, κρύβουμε τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης κοινωνίας, που μετατρέπουν τη διανοητική υγεία σε μια επισφαλή κατάσταση για πολλούς ανθρώπους. Ενθρονίζουμε μια πολύ συγκεκριμένη και μεροληπτική "αλήθεια", προκαλώντας βία στην εμπειρία της ζωής και την υποκειμενικότητα εκείνων που υποτίθεται ότι "βοηθάμε".
Οι διαγνώσεις σχιζοφρένειας, κατάθλιψης ή "διαταραχής αντιδραστικής προσκόλλησης" αποτελούν εντελώς ανεπαρκείς περιγραφές τόσο των προβλημάτων και των δυσκολιών που βιώνουν οι άνθρωποι όσο και της ιστορίας της ζωής τους μέσα στην οποία βρίσκονται αυτά τα προβλήματα. Τέτοιες ταμπέλες...»
-------------------
Διαβάστε επίσης:
• DSM-5-TR: Η παθολογικοποίηση του πένθους ►
• Patrick Landman: ΔΕΠΥ· μια κατασκευασμένη ασθένεια ►
Ίαν Πάρκερ, Ευγενία Γεωργάκα, Ντέιβντ Χάρπερ, Τέρενς ΜακΛάφλιν, Μαρκ Στόουελ-Σμιθ
Αποδομώντας την ψυχοπαθολογία
Κριτική προσέγγιση των θεσμών, των πρακτικών και των παραδοχών που αποτελούν τη βάση της "ψυχοπαθολογίας" - Εναλλακτικά κινήματα στην ψυχική υγεία.
«Έχουμε σχεδιάσει αυτό το βιβλίο, ώστε να λειτουργήσει όχι ως εγχειρίδιο, αλλά ως πολεμικό και προσιτό "αντι-κείμενο" για φοιτητές και επαγγελματίες. Το βιβλίο αυτό αναπτύσσει μιαν αποδομητική προσέγγιση της πρακτικής των επαγγελματιών και των ερευνητών που ασχολούνται με την "ψυχοπαθολογία". […]
Στα πρώτα κεφάλαια κάνουμε μια ανασκόπηση του τρόπου με τον οποίον η ψυχολογία των διαταραχών έχει διαχωριστεί από την "φυσιολογική ψυχολογία", που υποτίθεται ότι χαρακτηρίζει την πλειοψηφία των ανθρώπων, εξετάζουμε τις "εναλλακτικές λύσεις" που προσφέρονται από την ψυχανάλυση, την αντι-ψυχιατρική, την οικογενειακή θεραπεία και τις γνωστικές προσεγγίσεις, περιγράφουμε πως κατασκευάζονται τα συμπτώματα και πως τα συμπτώματα ενισχύουν ευρέως διαδεδομένα στερεότυπα και διάφορες μορφές καταπίεσης.
Τρεις είναι οι λειτουργίες αυτού του βιβλίου: Κατ' αρχάς θα θέσουμε υπό αμφισβήτηση την έννοια της "ψυχοπαθολογίας", όπως παραδοσιακά χρησιμοποιείται από την ψυχολογία και την ψυχιατρική[…]. Δεύτερον, θα διευρευνήσουμε τις επιπτώσεις των αποδομητικών ιδεών στις θεωρίες και πρακτικές που βρίσκονται στη βάση των κλινικών θεραπειών. Τρίτον, θα περιγράψουμε εναλλακτικές προσεγγίσεις της γλώσσας της "ψυχοπαθολογίας", και μοντέλα κριτικού επαγγελματικού έργου και καλής πρακτικής στο χώρο της ψυχικής υγείας.
Στη συνέχεια στρέφουμε την προσοχή μας στους τρόπους με τους οποίους οι πολιτισμικές εικόνες του ψυχικού πόνου, που αποτελούν ένα πολύ σημαντικό πλαίσιο για την ανάπτυξη της ψυχιατρικής και της κλινικής ψυχολογίας, επηρεάζουν τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι που έχουν κατηγοριοποιηθεί από το σύστημα ψυχικής υγείας κατανοούν τον εαυτό τους. […]
Σ' ολόκληρο το εγχειρίδιο καταδεικνύουμε γιατί είναι απαραίτητο να "αποδομήσουμε" την ψυχοπαθολογία και περιγράφουμε τι εννοούμε με τον όρο "πρακτική αποδόμηση". […] Δεν έχουμε καμιά επιθυμία να αντικαταστήσουμε την παλιά επαγγελματική γλώσσα γύρω από την ψυχική υγεία και τον ψυχικό πόνο με μια νέα γλώσσα. Καθώς εξετάζουμε κι αποδομούμε παραδοσιακές έννοιες, προτείνουμε στρατηγικές για αλλαγή κι ελπίζουμε ότι θ' αντλήσετε έμπνευση για να συμβάλλετε στο να δομηθεί, να αναδομηθεί, κάτι καλύτερο.»
(Τροποποιημένα αποσπάσματα από την εισαγωγή του βιβλίου.)
-------------------
Διαβάστε επίσης:
Κριτική ψυχιατρική και αντιψυχιατρική ► ► ►
Τζοάννα Μονκρίφ
Ο μύθος της χημικής ίασης·
μια κριτική της ψυχιατρικής φαρμακοθεραπείας
«Από τη δεκαετία του 1960, ζούμε σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από την αντίληψη ότι τα φάρμακα μπορούν να θεραπεύσουν τα προβλήματα που στις μέρες μας αποκαλούνται "ψυχικές ασθένειες"· προβλήματα που στο παρελθόν ήταν γνωστά με όρους όπως παραφροσύνη, τρέλα, παράνοια και νεύρωση… Αυτός ο τρόπος σκέψης εξαπλώνεται, όλο και περισσότερο, και εκτός της ψυχιατρικής και τα φάρμακα έχουν φτάσει να θεωρούνται ότι έχουν θεραπευτικό ρόλο σε όλες τις καταστάσεις όπου οι άνθρωποι νιώθουν ότι δεν είναι αποδοτικοί ή δεν λειτουργούν τόσο καλά όσο θα έπρεπε… Η ιστορία για το πώς φτάσαμε να βλέπουμε τα φάρμακα με αυτόν τον τρόπο, δηλαδή ως ειδικές αγωγές για ειδικές ψυχικές διαταραχές (ή συλλογές συμπτωμάτων), και το ερώτημα του αν αυτός ο τρόπος σκέψης είναι σωστός ή δικαιολογημένος, αποτελεί το αντικείμενο αυτού του βιβλίου.»
Η Βρετανίδα ψυχίατρος Τζοάννα Μόνκριφ, ιδρυτικό μέλος του βρετανικού Δικτύου Κριτικής ψυχιατρικής [Critical Psychiatry Network] και διδάσκουσα στο Τμήμα Επιστημών Ψυχικής Υγείας του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, στο βιβλίο της "Ο μύθος της χημικής ίασης" αποδομεί πειστικά, στηριζόμενη στα αποτελέσματα και τα τελικά συμπεράσματα ενός μεγάλου αριθμού ερευνών, τις οποίες και παραθέτει, τον γενέθλιο διπλό μύθο της σύγχρονης βιοψυχιατρικής σχετικά με τη βιολογική βάση των ψυχικών παθήσεων και την νοσοειδική, στοχευμένη, δράση των ψυχιατρικών φαρμάκων ...
Συνέχεια βιβλιοπαρουσίασης ► ► ►
Συλλογικός τόμος
Οδηγός για ψυχοθεραπευτές
Διευκολύνοντας συζητήσεις με θεραπευόμενους που παίρνουν συνταγογραφούμενα ψυχιατρικά φάρμακα ή αποσύρονται από αυτά
«… Ελπίζουμε ότι ψυχοθεραπευτές/τριες, ανεξαρτήτως προσέγγισης, άλλοι επαγγελματίες ψυχικής υγείας, αλλά και άτομα με εμπειρία λήψης ψυχιατρικών φαρμάκων (που προφανώς και οι ίδιοι μπορεί να είναι επαγγελματίες ψυχικής υγείας) θα ανατρέξουν και θα συμβουλευτούν αυτόν τον οδηγό σε μια προσπάθεια να τοποθετηθούν έντιμα και τεκμηριωμένα απέναντι σε ανθρώπους οι οποίοι πιθανόν να ζητούν υποστήριξη σχετικά με το ζήτημα της μείωσης ή της διακοπής της φαρμακευτικής αγωγής με ασφαλή τρόπο. […]
Οι συγγραφείς αυτού του συλλογικού έργου τοποθετούνται κριτικά απέναντι στο ιατροκεντρικό μοντέλο, προσκομίζοντας ερευνητικά και θεωρητικά στοιχεία τεκμηρίωσης ενός εναλλακτικού μοντέλου και προσκαλώντας τους ψυχοθεραπευτές/τριες να προβληματισθούν και να αναστοχαστούν κριτικά ως προς την στάση τους απέναντι στο ζήτημα των ψυχιατρικών φαρμάκων. […]
Μια κριτική στάση δεν σημαίνει άρνηση, αλλά ούτε και άνευ όρων κατάφαση. Σημαίνει αμφισβήτηση, αναγνώριση της άγνοιας και αναζήτηση ερευνητικών, συλλογικών, συνεργατικών δρόμων υπέρβασής της. Η συγκεκριμένη μετάφραση αυτόν τον σκοπό έχει: Ν' ανοίξει η συζήτηση στην Ελλάδα…»
(Αποσπάσματα από τον πρόλογο των επιμελητών της ελληνικής έκδοσης)
-------------------
Διαβάστε επίσης:
• Η μείωση της "ενσυναίσθησης" του πόνου και της οδύνης, μια ακόμη παρενέργεια των αντικαταθλιπτικών ►
• Αντικαταθλιπτικά και αυτοκτονικότητα. Τα αντικαταθλιπτικά αυξάνουν τον κίνδυνο αυτοκτονίας στους πάσχοντες από μείζονα κατάθλιψη! ►
• Depakine: το αντιεπιληπτικό φάρμακο που ενοχοποιείται για τη γέννηση παιδιών με συγγενείς δυσπλασίες και σοβαρές αναπτυξιακές διαταραχές ►
Πέτερ Λέμαν, Πέτερ Στάστνι, Άννα Εμμανουηλίδου (επιμ)
Αντί της ψυχιατρικής
Εναλλακτικά μοντέλα συνάντησης με τον ψυχικό πόνο
«Το 'αντί' δεν σημαίνει πλέον απλά εναντίον. Σημαίνει επίσης -ή κυρίως- 'εναλλακτικά προς', 'απέναντι' ή 'ανεξάρτητα από' την ψυχιατρική.»
Τα κείμενα του βιβλίου είναι γραμμένα από ανθρώπους με προσωπική ψυχιατρική εμπειρία, ακτιβιστές του κινήματος των επιζώντων της ψυχιατρικής, και από ριζοσπάστες εναλλακτικούς θεραπευτές που αμφισβητούν το βιο-ιατρικό μοντέλο της ψυχικής δυσφορίας, την εγκυρότητα των ψυχιατρικών διαγνώσεων και τις εξαναγκαστικές πρακτικές της κυρίαρχης ψυχιατρικής που μετατρέπουν τους ανθρώπους σε κρίση σε χρόνιους ασθενείς και μόνιμους χρήστες ψυχιατρικών υπηρεσιών.
Ορισμένα από αυτά είναι προσωπικές βιωματικές αφηγήσεις, ιστορίες ανάρρωσης που σκιαγραφούν εξατομικευμένους τρόπους αντιμετώπισης της ψυχωτικής κρίσης, ενώ άλλα περιγράφουν τις βασικές αρχές και τον τρόπο λειτουργίες εναλλακτικών μοντέλων αντιμετώπισής της, όπως το πρόγραμμα "Σωτηρία" που εμπνεύσθηκε ο Αμερικανός ψυχίατρος Λόρεν Μόσερ (Loren Mosher), το φιλανδικό μοντέλο των "Ανοιχτών διαλόγων", η θεραπευτική κοινότητα "Windhorse" ["Το άλογο του ανέμου"] που ίδρυσε ο ψυχίατρος και καθηγητής της διαλογιστικής ψυχολογίας Έντουαρντ Πόντβολ (Edward Podvoll), οι ομάδες στήριξης του Δικτύου "Ακούγοντας φωνές", η "Καλύβα των κρίσεων" της Νέας Υόρκης, το "Σπίτι Φυγής" του Βερολίνου, το πρόγραμμα "La cura" ['Ίαση"] της Σικελίας… Τα τελευταία έχουν ιδρυθεί από κινήματα επιζησάντων της ψυχιατρικής και λειτουργούν χωρίς τη συμβολή ψυχιάτρων ή άλλων επαγγελματιών ψυχικής υγείας που δεν είχαν ποτέ και οι ίδιοι προσωπική ψυχιατρική εμπειρία ...
Συνέχεια βιβλιοπαρουσίασης ► ► ►
Μάριους Ρομ, Σάντρα Έσερ, Τζάκι Ντίλλον,
Ντικ Κόρστενς, Μέρβιν Μόρρις (επιμ.)
Ζώντας με φωνές - 50 ιστορίες ανάρρωσης
«Η εμπειρία των φωνών, το ν' ακούει κανείς φωνές, δεν αποτελεί ασθένεια. Είναι μια απάντηση σε προβλήματα ζωής.»
«Στην καρδιά αυτού του βιβλίου βρίσκονται οι ιστορίες πενήντα ανθρώπων που ανάρρωσαν από την δυσφορία που τους προκαλούσαν οι φωνές που άκουγαν. Έχουν υπερνικήσει τις σακατευτικές κοινωνικές και ψυχιατρικές συμπεριφορές απέναντι στην εμπειρία των φωνών και έχουν επιπλέον παλέψει με τους εαυτούς τους προκειμένου ν' αποδεχθούν και να νοηματοδοτήσουν τις φωνές τους. Έχουν αλλάξει τη σχέση με τις φωνές τους, για να διεκδικήσουν τις ζωές τους.[…]
Όλοι οι άνθρωποι του βιβλίου περιγράφουν την ανάρρωσή τους: Πως αποδέχθηκαν τις φωνές τους ως προσωπικές, πως έμαθαν να τα βγάζουν πέρα μ' αυτές και πως άλλαξαν τη σχέση με αυτές. Ανακάλυψαν, επίσης, ότι οι φωνές τους δεν είναι σημάδι τρέλας αλλά είναι μια αντίδραση σε προβλήματα της ζωής τους με τα οποία δεν τα έβγαλαν πέρα και ανακάλυψαν την ύπαρξη μιας σχέσης ανάμεσα στις φωνές και στην ιστορία τους, με άλλα λόγια, ότι οι φωνές μιλάνε για προβλήματα με τα οποία δεν ασχολήθηκαν και συνεπώς έχουν νόημα.[…]
Μολονότι η έρευνα έχει δείξει ότι οι περισσότεροι άνθρωποι που ακούνε φωνές δεν αναζητούν βοήθεια, οι ιστορίες αυτού του βιβλίου είναι από ανθρώπους που ακούνε φωνές και υπήρξαν (συχνά για μεγάλα διαστήματα) ψυχιατρικοί ασθενείς. Φοβόντουσαν τις φωνές τους και, κυριευμένοι από αυτές, ένιωθαν αβοήθητοι. Η αποδοχή των φωνών υπήρξε, συνεπώς, γι' αυτούς ένα θαρραλέο και δύσκολο βήμα. Στις ιστορίες του βιβλίου θα βρείτε περιγραφές της διεργασίας με την οποία οι άνθρωποι που ακούνε φωνές, ο καθένας με τον δικό του μοναδικό τρόπο, κατάφεραν να πάρουν τον έλεγχο, να σταματήσουν να αγωνιούν και να μην κυριεύονται από αυτές. Το βιβλίο μιλάει επίσης για το πώς έμαθαν να αποδέχονται τις φωνές τους, ν' αλλάζουν τη σχέση μ' αυτές και πως άρχισαν να διαχειρίζονται τα προβλήματα της ζωής τους. Πέτυχαν χάρη στις δικές τους εσωτερικές δυνάμεις, χάρη στη θέληση και στις δυνατότητες τους, καθώς και με τη βοήθεια των άλλων.
Από τις ιστορίες θα γίνει ξεκάθαρο ότι για κάθε άνθρωπο που ακούει φωνές η αποδοχή των φωνών και η συσχέτισή τους με τη ζωή του είναι ο μόνος δρόμος για να αναρρώσει από τη δυσφορία που αυτές προκαλούν. Η ενθάρρυνση των ανθρώπων να ακολουθήσουν αυτόν τον δρόμο είναι ο μόνος τρόπος να τους βοηθήσουμε να ξεπεράσουν την δυσφορία τους. Καθίσταται επίσης σαφές ότι, αντί να εξαλειφθούν οι φωνές, είναι περισσότερο βοηθητικό ν' αλλάξει κανείς τη σχέση του με αυτές.
Στον άνθρωπο που ακούει φωνές θέλουμε να πούμε ότι, για να πάρει πίσω τη ζωή του, πρέπει να κάνει επιλογές, ότι χρειάζεται άλλους με τους οποίους να σχετισθεί και ότι πρέπει να ξαναχτίσει τον εαυτό του. Για να σταματήσει να είναι θύμα και να γίνει νικητής…»
(Αποσπάσματα από την εισαγωγή των Marius Romme και Mervyn Morris.)
-------------------
Διαβάστε επίσης:
Healing Voices ('Φωνές που θεραπεύουν') ► ► ►
Πέτερ Λέμαν, Άννα Εμμανουηλίδου (επιμ.)
Βγαίνοντας από τα ψυχοφάρμακα
Εμπειρίες επιτυχημένης διακοπής νευροληπτικών, αντικαταθλιπτικών, λιθίου και άλλων ρυθμιστών της διάθεσης, ριταλίνης και αγχολυτικών
«... Τον πυρήνα αυτού του βιβλίου αποτελούν ιστορίες ανθρώπων που δεν εισακούστηκαν όσο η ψυχή τους και το ανθρώπινο πνεύμα τους υπέφερε βασανιστήρια υπό την επίδραση ψυχοφαρμάκων -που συχνά τους επιβάλλονταν με τη βία. Ιστορίες θαρραλέων αποφάσεων, που πάρθηκαν σε αντίθεση με τη γνώμη και τις συστάσεις των ειδικών και συχνά κόντρα στη στάση φίλων και συγγενών, και πόνου που ορισμένες φορές τις συνόδευε. Μετά τη διακοπή των ψυχοφαρμάκων, άρχισε ο εγκέφαλος να προσπαθεί να επανέλθει στην πρότερή του κατάσταση.
Οι περισσότεροι απ' αυτούς δεν είχαν ποτέ προειδοποιηθεί για το ότι τα φάρμακα επιφέρουν αλλαγές στον εγκέφαλο (ή, ακόμα χειρότερα, καταστρέφουν οριστικά ολόκληρες περιοχές του εγκεφάλου), γι' αυτό και εμφανίζονται αναπόφευκτα κάποια στερητικά συμπτώματα. Το ίδιο λίγο γνώριζαν ότι αυτά τα συμπτώματα διαρκούν αρκετά και μπορούν να ερμηνευτούν ως "υποτροπή". Υπάρχουν ιστορίες τρόμου για το τι μπορεί να συμβεί (αν και όχι πάντα), όταν προσπαθεί ένας άνθρωπος να αφήσει τον εγκέφαλό τους να επιστρέψει στη φυσιολογική του λειτουργία, αφού έχει βρεθεί για αρκετό χρονικό διάστημα υπό την επίδραση "θεραπευτικών" χημικών. Κατά κανόνα, αυτή η οδύνη ήταν δυστυχώς αναγκαία, για να γυρίσει η ψυχή, ο εαυτός και το ανθρώπινο πνεύμα -ο πυρήνας της ανθρώπινης φύσης- και πάλι πίσω.
Επειδή τα φάρμακα δίνονται συχνά απερίσκεπτα, με πατερναλιστική λογική και πολλές φορές χωρίς να είναι απαραίτητα, με στόχο να "θεραπεύσουν" μια "ασθένεια" που δεν μπορεί να ταυτοποιηθεί, αυτό το βιβλίο γίνεται εκ των πραγμάτων μια απαγγελία κατηγορίας ενάντια στους γιατρούς. Οι γιατροί καταπατούν συστηματικά τον όρκο του Ιπποκράτη (κατ' αρχήν να μην προκαλέσουν βλάβη σε κανέναν), στη βιασύνη τους "να κάνουν κάτι". Πως είναι δυνατόν να διαπιστώσει κάποιος αν υπάρχει ψυχική δολοφονία, χωρίς να γνωρίζει τις περιγραφές της εμπειρίας ασθενών με φάρμακα που στοχεύουν απ' ευθείας στο ουσιωδέστερο σημείο του ανθρώπινου είναι τους;
[…] Αυτό το βιβλίο είναι απαραίτητο σε όλους όσοι παίζουν με την ιδέα να πάρουν ή να μην πάρουν αυτά να νόμιμα ναρκωτικά που επεμβαίνουν στην προσωπικότητα του ανθρώπου, και ίσως ακόμη πιο αναγκαίο για αυτούς που μπορούν να τα συνταγογραφούν.»
(Αποσπάσματα από τον πρόλογο του Λόρεν Μόσερ, καθηγητού ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας και εμπνευστού των προγραμμάτων "Σωτηρία" -εναλλακτικών προγραμμάτων αντιμετώπισης της ψύχωσης)
Ένα βιβλίο γραμμένο για όλους όσους έχουν αποφασίσει να διακόψουν τα ψυχοφάρμακα, για τους συγγενείς αλλά και για τους θεραπευτές τους.
-------------------
Διαβάστε επίσης:
• Martin Harrow: Ανάρρωση χωρίς ψυχοφάρμακα ►
• Peter Gøtzsche: Δέκα ψευδείς μύθοι της σύγχρονης ψυχιατρικής ►
• Robert Whitaker: Οι μακροπρόθεσμες ολέθριες συνέπειες των ψυχοφαρμάκων ►
Γουίλ Χωλ
Οδηγός μείωσης της βλάβης για τη διακοπή των ψυχιατρικών φαρμάκων
Ο οδηγός αυτός απευθύνεται σε ανθρώπους με ψυχιατρική εμπειρία που επιθυμούν να μειώσουν ή να διακόψουν τη λήψη ψυχιατρικών φαρμάκων. Παρέχει τεκμηριωμένες πληροφορίες (πέρα από τους μύθους της ψυχιατρικής) για το πώς πραγματικά λειτουργούν τα ψυχιατρικά φάρμακα, τις εθιστικές ιδιότητες τους και τις αρνητικές παρενέργειές τους. Περιγράφει, επίσης, τα σωματικά και ψυχικά στερητικά συμπτώματα που ενδέχεται (σε ένα ποσοστό περίπου 60%) να προκαλέσει η απότομη διακοπή των φαρμάκων ιδιαίτερα μετά από μακροχρόνια χρήση, και δίνει οδηγίες για την ασφαλή σταδιακή μείωσή τους -ένας γενικός κανόνας είναι μείωση κατά 10% κάθε δύο εβδομάδες. Συμβουλεύει ωστόσο, για λόγους μεγαλύτερης ασφάλειας, η διαδικασία διακοπής να γίνεται με ιατρική παρακολούθηση και με την στήριξη άλλων ανθρώπων.
Οι πληροφορίες του οδηγού είναι χρήσιμες και για ανθρώπους που βρίσκουν βοηθητική για τη ζωή τους τη λήψη ψυχοφαρμάκων και δεν επιθυμούν να τα διακόψουν -πληροφορίες που οι γιατροί, κατά κανόνα, αποσιωπύν ή "παραλείπουν" να τους δώσουν.
* Μπορείτε να κατεβάσετε δωρεάν τον οδηγό στα ελληνικά σε μορφή pdf από τον ιστότοπο του συγγραφέα: https://willhall.net/comingoffmeds/
** Ο Will Hall, πρώην λήπτης ψυχιατρικών φαρμάκων και ο ίδιος, είναι σήμερα σύμβουλος ψυχικής υγείας, ενεργός ακτιβιστής και ιδρυτικό μέλος οργανώσεων αλληλοβοήθειας του κινήματος πρώην χρηστών και επιζησάντων της ψυχιατρικής.
-------------------
Διαβάστε επίσης:
Joanna Moncrieff & Will Hall: Ο μύθος των ψυχιατρικών φαρμάκων ► ► ►
Ίαν Φέργκιουσον
Μαρξισμός, πολιτική και ψυχική δυσφορία
«… στο επίκεντρο της κριτικής μου βρίσκεται το βιοϊατρικό μοντέλο της ψυχικής υγείας. Αυτό το μοντέλο υποστηρίζει πως η ψυχική δυσφορία (ή "ψυχική ασθένεια") είναι πρώτα και κύρια μια πάθηση του εγκεφάλου, με τη ρίζα της στα γονίδια ή στη βιοχημεία μας, απέναντι στην οποία η πιο αποτελεσματική αντιμετώπιση είναι είτε η φαρμακευτική αγωγή ή σωματικές θεραπείες όπως η ηλεκροσπασμοθεραπεία...
Στον αντίποδα, η κεντρική θέση αυτού του βιβλίου υποστηρίζει ότι οι πρωταρχικές αιτίες της σύγχρονης "επιδημίας" ψυχικής δυσφορίας δεν εδράζεται στα γονίδια ή στη βιοχημεία. Αντίθετα, η ψυχική δυσφορία έχει να κάνει κυρίαρχα με το τι συμβαίνει στις ζωές μας ή όπως το εκφράζει ένας από τους συγγραφείς που αναφέρονται στο βιβλίο "μας συμβαίνουν άσχημα πράγματα που μας οδηγούν στην τρέλα". Αυτά τα άσχημα πράγματα δεν συμβαίνουν τυχαία. Αντιθέτως είναι στενά συνδεδεμένα με καταστάσεις όπως η φτώχεια, η ανισότητα, η καταπίεση και η αλλοτρίωση που συνιστούν καθημερινές εμπειρίες ζωής για τους ανθρώπους της εργατικής τάξης μέσα στον παγκόσμιο νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό από τη Γλασκώβη μέχρι την Αθήνα. Συνεπώς, θεωρώ πως είναι αναγκαίο να παλέψουμε όχι μόνον για περισσότερες και καλύτερες ψυχοκοινωνικές υπηρεσίες· συμπεριλαμβανομένων περισσότερων "ψυχοθεραπευτικών συνεδριών" οι οποίες βοηθούν τους ανθρώπους να ερμηνεύσουν τις ζωές τους, αλλά επίσης υποστηρίζω πως το ίδιο απαραίτητο είναι παράλληλα να προσπαθήσουμε να ανατρέψουμε το σύστημα που παράγει τόση συναισθηματική δυσφορία.
Το τελευταίο αυτό στοιχείο της αμφισβήτησης του κυρίαρχου συστήματος είναι σημαντικό για έναν ακόμη λόγο. Όπως εξηγώ στο τελευταίο κεφάλαιο, η συλλογική αντίσταση απέναντι στην καταπίεση, την εκμετάλλευση και αλλοτρίωση μπορεί να έχει θετικό αντίκτυπο και στην ψυχική μας υγεία. Η συλλογική δράση και αγώνας κλονίζει το αίσθημα του ατομισμού και της ανημπόριας που βιώνουν καθημερινά οι περισσότεροι και περισσότερες από εμάς. Έτσι, όταν παλεύουμε συλλογικά ενάντια στον ρατσισμό, στην περιβαλλοντική καταστροφή, στην εκμετάλλευση στους χώρους εργασίας, αντιλαμβανόμαστε τη δύναμη που έχουμε και αρχίζουμε να αμφισβητούμε την απαισιοδοξία και το αίσθημα ότι είμαστε αβοήθητοι και αβοήθητες.»
(Αποσπάσματα από τον πρόλογο του Ίαν Φέργκιουσον για την ελληνική έκδοση)
Ένα βιβλίο σαφές και κατανοητό που απευθύνεται σε όσους ενδιαφέρονται και προβληματίζονται για την ψυχική υγεία και την αυξανόμενη ψυχιατριοποίηση των ανθρώπινων συμπεριφορών και αντιδράσεων.
* Ο Ιαν Φέργκιουσον είναι συγγραφέας και επίτιμος καθηγητής κοινωνικής εργασίας στο Πανεπιστήμιο της Δυτικής Σκωτίας, συνεκδότης του περιοδικού Critical and Radical Social Work και μέλος του τροτσκιστικού Socialist Workers Party [Σοσιαλιστικό Κόμμα Εργατών] της Μεγάλης Βρετανίας.
-------------------
Διαβάστε επίσης:
• Bruce Cohen: Η ψυχιατρική ηγεμονία - Μια μαρξιστική θεωρία της ψυχικής αρρώστιας ►
• Bruce Levine: Γιατί οι αντι-εξουσιαστές διαγνώσκονται ψυχικά ασθενείς ►
Ίαν Πάρκερ, Νταβίντ Παβόν-Κουεγιάρ
Ψυχανάλυση και επανάσταση
Κριτική ψυχολογία για τα κινήματα απελευθέρωσης
Στο βιβλίο τους "Ψυχανάλυση και Επανάσταση", ο Ίαν Πάρκερ (καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Λέστερ, λακανικός ψυχαναλυτής και μέλος της επαναστατικής-τροτσκιστικής οργάνωσης Anti-Capitalist Resistance) και ο Νταβίντ Παβόν Κουεγιάρ (μαρξιστής καθηγητής κοινωνικής ψυχολογίας και λακανικής ψυχανάλυσης στο Πανεπιστήμιο του Μιτσοακάν, στο Κεντρικό Μεξικό) ασκούν έντονη κριτική στην ψυχιατρική, την ψυχολογία, την ψυχοθεραπεία αλλά και την συμβατική-συντηρητική ψυχανάλυση, την ψυχανάλυση όπως αυτή ασκείται από την συντριπτική πλειοψηφία των σημερινών ψυχαναλυτών, υιοθετώντας τις κριτικές που έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί από την μαρξιστική αριστερά, την αντιψυχιατρική και τα ριζοσπαστικά φεμινιστικά κινήματα.
Τα "ψ-επαγγέλματα", της ψυχαναλυτικής ψυχοθεραπείας συμπεριλαμβανομένης, ακόμη και όταν εμφανίζονται με "ανθρωπιστικές" ή "μεταρρυθμιστικές" μεταμφιέσεις -και ίσως περισσότερο με αυτές-, δεν μπορούν παρά να λειτουργούν ως μηχανισμοί ελέγχου και τεχνικές προσαρμογής:
Οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας, ανεξάρτητα από την πολιτική ταυτότητα που οι ίδιοι δηλώνουν, εκπαιδεύονται για να ανάγουν τα προβλήματα που προκαλούνται από την καταπίεση, την εκμετάλλευση, τις διακρίσεις, την αλλοτριωτική πραγματικότητα της σύγχρονης ζωής στο επίπεδο της ατομικής ψυχολογίας, αλλοτριώνοντας έτσι διπλά τους ανθρώπους που προσφεύγουν σ' αυτούς. Μας "θεραπεύουν" και μας "ενδυναμώνουν" όχι για να μπορέσουμε να αλλάξουμε τον κόσμο, αλλά για να μπορέσουμε να τον αντέξουμε όπως αυτός είναι ...
Συνέχεια βιβλιοπαρουσίασης ► ► ►
Φιλίπ Πινιάρ
Πώς η κατάθλιψη έγινε επιδημία
«Έχει δημιουργηθεί σήμερα ένας μηχανισμός που κάνει κάθε άνθρωπο που νιώθει αισθήματα θλίψης να αρχίσει να αναρωτιέται και να θέλει να μάθει μήπως πρόκειται για την αρχή μιας κατάθλιψης.»
Μέχρι τα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1960 ο αριθμός των ανθρώπων που έπασχαν από κατάθλιψη ήταν ιδιαίτερα μικρός συγκρινόμενος με τα σημερινά δεδομένα. Το 1970, όπως γράφει ο Φιλίπ Πινιάρ, υπήρχαν σ' όλο τον κόσμο εκατό εκατομμύρια άνθρωποι με κατάθλιψη. Τριάντα χρόνια μετά ήταν πάνω από ένα δισεκατομμύριο, και σήμερα σίγουρα πολύ περισσότεροι. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (Π.Ο.Υ.) η κατάθλιψη είναι ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα της δημόσια υγείας, σχεδόν στο ίδιο επίπεδο με τις καρδιοαγγειακές παθήσεις. Πρόκειται δηλαδή για μια αληθινή "επιδημία", μόνο που η κατάθλιψη δεν είναι μεταδοτικό νόσημα.
Για την ερμηνεία του φαινομένου έχουν προταθεί διάφορες θέσεις, τις οποίες ο Φιλίπ Πινιάρ στο βιβλίο του "Πως η κατάθλιψη έγινε επιδημία" θεωρεί ανεπαρκείς ή απορριπτέες. Η "επιδημία", υποστηρίζει ο ίδιος, είναι κυρίως δημιούργημα της ψευδο-βιολογικής ψυχιατρικής και της φαρμακοβιομηχανίας -με την απαραίτητη βέβαια "συνενοχή" των πασχόντων και της κοινωνίας γενικότερα ...
Συνέχεια βιβλιοπαρουσίασης ► ► ►
Γκάρυ Γκρήνμπεργκ
Η βιομηχανία της κατάθλιψης
Η άγνωστη ιστορία μιας σύγχρονης ασθένειας
Ο Αμερικανός ψυχολόγος-ψυχοθεραπευτής Γκάρυ Γκρήνμπεργκ στο βιβλίο του "Η βιομηχανία της κατάθλιψης" (ο τίτλος του οποίου παραπέμπει στη "Βιομηχανία της τρέλας" του Τόμας Σας) παρουσιάζει με πολλές λεπτομέρειες την πορεία των ψυχιατρικών ιδεών (από τον 19ο αιώνα και μετά), και πως αυτή (παρακάμπτοντας ή διαστρέφοντας τις θέσεις του Σίγκμουντ Φρόυντ και του Άντολφ Μέγιερ) κατέληξε στη σύγχρονη μονοδιάστατη ψυχιατρική αντίληψη για την κατάθλιψη ως "ασθένεια του εγκεφάλου", ως ασθένεια που οφείλεται στην χημική ανισορροπία κάποιων νευροδιαβιβαστών, η οποία μπορεί να διορθωθεί με τη λήψη "αντικαταθλιπτικών" φαρμάκων.
Η θεωρία της χημικής ανισορροπίας πρωτοδιατυπώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1960, λίγα χρόνια μετά την επινόηση των πρώτων "αντικαταθλιπτικών" και υιοθετήθηκε άμεσα από τη φαρμακευτική βιομηχανία, η οποία αντιλήφθηκε ότι χημικές ουσίες που η ίδια ονόμασε αυθαίρετα "αντικαταθλιπτικά" θα μπορούσαν να γίνουν μια μεγάλη πηγή εσόδων, αν κατόρθωνε να πείσει τους γιατρούς και τους πάσχοντες ότι η δυσαρέσκεια, η απογοήτευση, η απαισιοδοξία, ο πεσιμισμός και τα συναφή "αρνητικά" συναισθήματα δεν ήταν αποτέλεσμα ανθρωπίνων σχέσεων, ματαιώσεων και κοινωνικών πιέσεων αλλά αποτέλεσμα μιας βιοχημικής δήθεν ανωμαλίας για την οποία κανείς δεν ήταν υπεύθυνος και την οποία προσφερόταν να θεραπεύσει με τα θαυματουργικά νέα της φάρμακα.
Συνέχεια βιβλιοπαρουσίασης ► ► ►
Μίρα Ρόθενμπεργκ *
Παιδιά με πέτρινα μάτια
Η ανθρωπιστική προσέγγιση της παιδικής ψύχωσης και του παιδικού αυτισμού
"Παιδιά με σμαραγδένια μάτια" (ή "Παιδιά με πέτρινα μάτια" -όπως μεταφράσθηκε ελληνικά), είναι ο τίτλος του πρώτου βιβλίου που δημοσίευσε η Mira Rothenberg (1922-1993), Αμερικανίδα παιδοψυχολόγος και πρωτοπόρος στη θεραπεία αυτιστικών και ψυχωτικών παιδιών.
Στο βιβλίο, το οποίο κατά κάποιο τρόπο είναι ένας απολογισμός του έργου της, η Μίρα Ρόθενμπεργκ περιγράφει τις εμπειρίες της με τα ορφανά εβραιόπουλα που επέζησαν των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης και με τις έφηβες τροφίμους μιας φυλακής ανηλίκων, και αφηγείται με έντονα βιωματικό τρόπο την θεραπευτική πορεία οκτώ αυτιστικών ή σχιζοφρενικών παιδιών -χωρίς να παραλείψει να αναφέρει τα λάθη και τις αποτυχίες της. Μεταξύ αυτών είναι και η ιστορία του Ντάνυ, ενός ιδιαίτερα διαταραγμένου παιδιού, του πρώτου αυτιστικού παιδιού που ανέλαβε και, όπως ομολογεί η ίδια, αγάπησε πιο πολύ απ' όλα, αλλά δεν μπόρεσε τελικά να σώσει: Οι γονείς του κουρασμένοι και απελπισμένοι από τις αλλεπάλληλες υποτροπές του απεφάσισαν κάποια στιγμή, νικημένοι, να τον κλείσουν σε ένα ψυχιατρικό ίδρυμα ...
Συνέχεια ββιβλιοπαρουσίαης ► ► ►
* Εκτός κυκλοφορίας.
Βιωματικές μαρτυρίες
Γιώργης Ζάρκος
"Ζωντανά πτώματα". Η καθημερινή ζωή στο ψυχιατρικό άσυλο
Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 ο περιθωριακός κουμουνιστής συγγραφέας Γιώργης Ζάρκος βρέθηκε με ακούσια εισαγωγή έγκλειστος για πενήντα ημέρες στο Δημόσιο Ψυχιατρείο, στο "Δαφνί.
Τις εμπειρίες και τις τραυματικές του εντυπώσεις από το ψυχιατρείο διηγήθηκε αργότερα σε δύο μικρά βιβλία (που κυκλοφορήσαν το 1932 και 1934 με τίτλους αντίστοιχα: "Η τρέλα σ' όλα τα στάδια ή πενήντα μέρες στο τρελοκομείο" και "Ζωντανά πτώματα"), στα οποία περιέγραψε με ρεαλιστικό και ανεπιτήδευτο τρόπο καθημερινές σκηνές από τη ζωή τού ψυχιατρείου καταγγέλλοντας ταυτόχρονα την εξαθλίωση, την εκμετάλλευση, τον εξευτελισμό και την ωμή βία (την απανθρωποίηση) που υφίσταντο οι τρόφιμοι τού κατ' ευφημισμόν "θεραπευτηρίου" ...
Συνέχεια βιβλιοπαρουσίασης ► ► ►
Λεονόρα Κάρρινγκτον
"Αποκάτω". Αυτοβιογραφικό αφήγημα
Η εμπειρία της τρέλας και του ακούσιου εγκλεισμού
Το "Αποκάτω" [Down Below] είναι ένα σύντομο χρονικό στο οποίο η υπερρεαλίστρια συγγραφέας και ζωγράφος Λεονόρα Κάρρινγκτον περιγράφει τις συνθήκες μέσα στις οποίες το καλοκαίρι του 1940 άρχισε να εκφράζει παραληρητικές ιδέες εξαιτίας των οποίων λίγο αργότερα κλείσθηκε παρά τη θέλησή της για μεγάλο χρονικό διάστημα σε ψυχιατρικό άσυλο της Ισπανίας, όπου και υποβλήθηκε δια της βίας σε επώδυνες σπασμοθεραπείες με καρδιαζόλ.
Στο άσυλο η Κάρρινγκτον συνέχισε να παραληρεί, να βλέπει οράματα αλλά και να αντιστέκεται στον αυταρχισμό των ψυχιάτρων και των νοσηλευτών παρά τις βίαιες τιμωρητικές "θεραπείες" που υφίστατο. Το 1941 απελευθερώθηκε προσωρινά με αίτημα του πατέρα της για να οδηγηθεί σε ψυχιατρικό άσυλο της Νότιας Αφρικής. Στη Λισσαβώνα κατόρθωσε να ξεφύγει της προσοχής των επιτηρητών της, να δραπετεύσει και να καταφύγει...
Συνέχεια βιβλιοπαρουσίαης ► ► ►
Μαργκερίτ Σεσεέ *
Μια σχιζοφρενής αφηγείται
Η πραγματική ιστορία της Ρενέ όπως την αφηγήθηκε λίγο μετά την ανάρρωσή της
Μια νεαρή σχιζοφρενής με το ψευδώνυμο "Ρενέ" περιγράφει στο πρώτο μέρος του βιβλίου τις ψυχωτικές εμπειρίες της και τα διαδοχικά επεισόδια της ψυχοθεραπείας της με την ψυχαναλύτρια Μαργκερίτ Σεσεέ όπως η ίδια τα βίωσε μέχρι την οριστική ανάρρωσή της.
Η Ρενέ είχε διαγνωστεί με σχιζοφρένεια προς το τέλος της εφηβείας της και νοσηλευτεί χωρίς αποτέλεσμα σε ψυχιατρικό ίδρυμα (παρουσίαζε παραληρηματικές ιδέες, οπτικές ή ψυχικές ψευδαισθήσεις και παρορμήσεις αυτοτραυματισμού και αυτοκαταστροφής). Ήταν 17-18 χρονών όταν η Σεσεέ, το 1930, ανέλαβε την ψυχοθεραπεία της.
Η Σεσεέ, ως ψυχαναλύτρια, πίστευε ότι η σχιζοφρένεια συνδέεται με τραύματα της παιδικής ηλικίας, με πρώιμες ματαιώσεις και συναισθηματικές στερήσεις. Για τη Ρενέ γνώριζε ότι δεν ήταν επιθυμητό παιδί και ότι η μητέρα της δεν είχε μπορέσει ποτέ να ανταποκριθεί στις βασικές ανάγκες της μικρής της κόρης ...
Συνέχεια βιβλιοπαρουσίαης ► ► ►
* Εκτός κυκλοφορίας.
Βασλάβ Νιζίνσκι *
"Ημερολογιακά Τετράδια"
«Ο θάνατος ήρθε απροειδοποίητα, γιατί τον επιθύμησα. Είπα στον εαυτό μου ότι δεν ήθελα να ζήσω. […] Κλαίω από λύπη. Είμαι πολύ δυστυχισμένος. Πλήττω γιατί όλα είναι άδεια γύρω μου. Είμαι κι εγώ άδειος. […] Ο Θεός με διέταξε να μην κάνω τίποτε. Θέλει να σημειώσω τις εντυπώσεις μου γραπτά. Θέλω να γράψω πολλά…»
Τα πρώτα εμφανή σημάδια της επερχόμενης ψυχικής αποδιοργάνωσης του Νιζίνσκι εκδηλώθηκαν στο Σαιν Μόριτς της Ελβετίας, όπου από τα μέσα του 1917 διέμενε μαζί με την γυναίκα του, τη Ρομόλα, και την τρίχρονη κόρη τους περιμένοντας τη λήξη του πολέμου. Λίγες μέρες νωρίτερα, προς τα τέλη του 1918, είχε λάβει μια επιστολή από την αδελφή του, η οποία τον πληροφορούσε ότι ο αδελφός τους ο Στάσσικ είχε πεθάνει κατά τη διάρκεια μια πυρκαγιάς στο φρενοκομείο που νοσηλευόταν. Ο Νιζίνσκι δεν αντέδρασε άμεσα στο θλιβερό νέο. Λίγο αργότερα όμως ... ...
Συνέχεια βιβλιοπαρουσίαης ► ► ►
* Εκτός κυκλοφορίας.
Διαβάστε επίσης,
Η τρέλα και η ψυχιατρική βία όπως την βίωσαν αυτοί που την υπέστησαν:
• Οι αυτοβιογραφικές νουβέλες της Emma Santos ►
• Οι αυτοβιογραφικές νουβέλες της Unica Zürn ►
• John Perceval. Η αυτοβιογραφία και οι αγώνες ενός φρενοβλαβούς του 19ου αιώνα ►
• Elfriede Lohse-Wächtler: Μια εξπρεσιονίστρια ζωγράφος θύμα της ναζιστικής ψυχιατρικής ευγονικής ►
Επιμέλεια σελίδας:
Χρήστος Μπελόπουλος / Ντίνος Χατζηαθανασίου / Σίμων Κυπαρίσσης
* Παρατήρηση: Στην παραπάνω λίστα (που, προς το παρόν, αποτελειται από δύο μόνον ενότητες) δεν έχουν συμπεριληφθεί βιβλία από την εποχή της αντιψυχιατρικής (Ρόναλντ Λαινγκ, Ντέιβιντ Κούπερ, Ααρών Έστερσον, Τόμας Σας, Ίρβινγκ Γκόφφμαν, Φράνκο Μπαζάλια, Τζοβάννι Τζέρβις, Ροζέ Ζεντίς...), τα περισσότερα των οποίων μεταφράσθηκαν και εκδόθηκαν τις δεκαετίες 1970-1990 και θεωρούνται σήμερα δυσεύρετα. Θα άξιζε να αφιερωθεί σ' αυτά μια ξεχωριστή σελίδα στο προσεχές μέλλον.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου