ΨυχοΑντιMαχίες: Τρέλα και Δημιουργία. Μυστηριώδη όντα και ποιητικά τοπία στη ζωγραφική του Eugen Gabritschevsky

Ο Γιεβγένι (Ευγένιος) Γκαμπριτσέφσκι, ένα από τα πέντε παιδιά μιας οικογένειας της υψηλής ρωσικής αριστοκρατίας, γεννήθηκε το 1893 στη Μόσχα. Ο πολωνικής καταγωγής πατέρας του ήταν βακτηριολόγος και είχε εργαστεί στη Γαλλία και τη Γερμανία κοντά στους Λουί Παστέρ, Ρόμπερτ Κωχ και Πάουλ Έρλιχ. Επιστρέφοντας στη Ρωσία ίδρυσε ένα Ινστιτούτο Βακτηριολογίας και επιχείρησε να κατασκευάσει ένα εμβόλιο κατά της οστρακιάς. Πέθανε ξαφνικά το 1907, και οι ρωσικές αρχές για να τον τιμήσουν στήσανε προτομή του φιλοτεχνημένη από τον μεγάλο Γάλλο γλύπτη Ωγκύστ Ροντέν.

Ακολουθώντας τα χνάρια του πατέρα του, ο Γιβγένι σπούδασε βιολογία στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας και ειδικεύτηκε στην εντομολογία και τη γενετική. Το 1924 έφυγε για τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου και διεξήγαγε σημαντικές έρευνες πάνω σε θέματα κληρονομικότητας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης υπό την εποπτεία του διάσημου γενετιστή και βιολόγου Τόμας Χαντ Μόργκαν. Το 1926 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι και άρχισε να εργάζεται στο Ινστιτούτο Παστέρ έχοντας μπροστά του μια πολλά υποσχόμενη επιστημονική και ερευνητική καριέρα.

Eugen Gabritschevsky
Αυτοπροσωπογραφία, 1952

Τρία χρόνια αργότερα η επαγγελματική του σταδιοδρομία διακόπηκε βίαια και οριστικά: Παρουσίασε έντονες "διαταραχές συμπεριφοράς", κατέρρευσε ψυχολογικά και αναζήτησε προς στιγμήν κατέφυγε στο Μόναχο κοντά στον κατά τρία χρόνια μικρότερο αδελφό του Γκιόρκι. Λίγο αργότερα εισήχθη με τη διάγνωση της "σχιζοφρένειας" στο ψυχιατρικό άσυλο της πόλης Χάαρ (κοντά στο Μόναχο), όπου και παρέμεινε έγκλειστος για τα επόμενα πενήντα χρόνια της ζωής του, δηλαδή μέχρι το θάνατό του το 1979.

Για την στενά ιδιωτική του ζωή, όπως και για τους λόγους της αιφνίδιας ψυχικής μεταστροφής του και τη φύση της "ασθένειάς" του, λίγα πράγματα μας είναι γνωστά. Σύμφωνα πάντως με κάποια λεγόμενα τού αδελφού του -που δεν έπαψε ποτέ να τον συμπαραστέκεται όλα τα δύσκολα χρόνια- αιτία ή αφορμή της κατάρρευσης φαίνεται πως στάθηκε ο οδυνηρός χωρισμός του από την Αμερικανίδα με την οποία διατηρούσε σχέση σε συνδυασμό, ίσως, και με τα δραματικά (για τις αρχές και τα πιστεύω ενός γόνου της ρωσικής αριστοκρατίας) γεγονότα που συνέβαιναν στην Ρωσία μετά την επανάσταση: Ο Γκαμπριτσέφσκι φαίνεται πως έτρεμε στην ιδέα ότι οι ακρότητες του σταλινικού καθεστώτος θα εξαπλωνόταν πολύ γρήγορα σε ολόκληρη την Ευρώπη. Όλα αυτά βέβαια είναι απλώς υποθέσεις, αφού ο ιατρικός του φάκελος έχει χαθεί και η οικογένεια του υπήρξε πάντοτε ιδιαίτερα φειδωλή σε απαντήσεις.

Ενάντια στην απομόνωση, την ακινησία και τη μοναξιά του ασύλου, ο Γκαμπριτσέφσκι κατέφυγε στη θεραπευτική παρηγοριά της ζωγραφικής, μέσα από την οποία μπόρεσε να εκφράσει τις αναμνήσεις της παιδικής του ηλικίας και τα ποιητικά και μυστικά του οράματα ξεφεύγοντας έτσι από τη ζοφερή καθημερινή πραγματικότητα και τις αγωνίες της τρέλας του. Στα σαράντα επόμενα χρόνια, όσο κράτησε δηλαδή η καλλιτεχνική του δημιουργικότητα, παρήγαγε συνολικά πάνω από πέντε χιλιάδες έργα, ζωγραφιές και σχέδια, χρησιμοποιώντας διάφορες τεχνικές. Ζωγράφιζε όχι μόνον πάνω σε φύλλα ζωγραφικής αλλά, όπως και πολλοί άλλοι καλλιτέχνες της "ακατέργαστης τέχνης", και σε χαρτιά που περιμάζευε από καλάθια αχρήστων: φακέλους, σελίδες ημερολογίων και πεταμένα διοικητικά έγγραφα.

    Στους πίνακές του εμφανίζονται συχνά -μέσα σε ένα απόκοσμο ή ονειρικό περιβάλλον που κάποτε παίρνει τη μορφή θεατρικού σκηνικού- αφύσικα ψιλόλιγνες γυναικείες σιλουέτες και υβριδικά όντα με χαρακτηριστικά εντόμων, φαντάσματα ή εκτοπλάσματα και υδροκέφαλα τέρατα με τεράστια μάτια που άλλοτε εμπνέουν φόβο ή ανησυχία και άλλοτε συμπάθεια και αισθήματα τρυφερότητας.

    «Έχετε δίκαιο», γράφει σε μια επιστολή του το 1962 προς τον συλλέκτη Αλφόνς Σαβ, «ζωγραφίζω οραματικούς ορίζοντες και φανταστικά θέατρα, που κάποτε, όπως το λέτε, καταλήγουν σε μια τέχνη εξωπραγματική, σε μια σουρρεαλιστική αφαίρεση».[1]

    Και σε άλλη του επιστολή σχολιάζοντας τα μυστηριώδη τοπία και τις σκοτεινές χρωματικές του συνθέσεις σημειώνει: «Κάθε πίνακας, κι αυτός που γίνεται με πρότυπο τη φύση και αυτός που γεννιέται μέσα στη φαντασία του καλλιτέχνη, είναι μια αντανάκλαση φωτός. Σε δωμάτια όπου οι ακτίνες τού ήλιου δεν μπαίνουνε ποτέ μέσα, βλέπουμε νωρίς την αυγή απόκοσμες αντανακλάσεις παρόμοιες με αυτές που εκπέμπονται από φαγιαντιανά αντικείμενα. Υπάρχουν αυτές που είναι φλογερές και ζεστές, άλλες που γελούν, που κλαίνε ή αναστενάζουν και άλλες, τέλος, που είναι αδιάφορες.»[2]

Το έργο του Γκαμπριτσέφσκι "ανακαλύφθηκε" από τον Ζαν Ντυμπυφέ (Jean Dubuffet) και τον γκαλερίστα και συλλέκτη Αλφόνς Σαβ (Alphonse Chave), οι οποίο και προσπάθησαν να το κάνουν ευρύτερα γνωστό τη δεκαετία του 1950. Παρόλο που τα έργα του βρίσκονται σήμερα σε μουσεία και συλλογές της "ακατέργαστης τέχνης",[3] η περίπτωση τού Γκαμπριτσέφσκι είναι ιδιαίτερη και ξεχωριστή. Αυτό που τον διαφοροποιεί δεν είναι μόνον η υψηλή μόρφωση και η ευρύτερη παιδεία του που αντανακλώνται και στους πίνακές του, αλλά κυρίως η απουσία μιας μονοθεματικής επιλογής, το κατά κανόνα χαρακτηριστικό γνώρισμα των "ψυχωτικών" καλλιτεχνών της "ακατέργαστης τέχνης". Ο Γκαμπριτσέφσκι άλλωστε είχε εκδηλώσει από μικρή ηλικία τις καλλιτεχνικές και ποιητικές διαστάσεις της προσωπικότητας του και φαίνεται πως είχε αρχίσει να ασχολείται με τη ζωγραφική πολύ πριν βυθιστεί στην άβυσσο της τρέλλας -αν και τα πρώιμα αυτά έργα του χάθηκαν όταν κατέληξε στο Μόναχο και από εκεί στο ψυχιατρείο.

Χρήστος Μπελόπουλος

• • • • •