Η κατάθλιψη και ο μύθος της σεροτονίνης • Η ψευδο-επιστημονική "θεωρία της χημικής ανισορροπίας" (Joanna Moncrieff)

Μια επιστημονικά αστήρικτη θεωρία που εξακολουθεί να προωθείται με κάθε τρόπο προς χάριν των συμφερόντων της φαρμακευτικής βιομηχανίας

Ελεύθερη μεταγραφή άρθρου της Βρετανίδας ψυχιάτρου και ιδρυτικού μέλους
του Δικτύου Κριτικής Ψυχιατρικής Joanna Moncrieff (Τζοάννα Μόνκριφ).
Τίτλος πρωτοτύπου: The Chemical Imbalance Theory of Depression: 
still promoted but still unfounded [1] 

Μετάφραση / Μεταγραφή: Χρήστος Μπελόπουλος

• • • • •

    Ο μύθος της σεροτονίνης

   Μεταξύ των ειδικών είναι όλο και πιο συχνές τα τελευταία χρόνια οι επιστημονικές αντιπαραθέσεις και οι έντονες συζητήσεις σχετικά με την ορθότητα ή μη της περίφημης "θεωρίας της χημικής ανισορροπίας" [σύμφωνα με την οποία η κατάθλιψη οφείλεται σε χαμηλά επίπεδα ή σε μειωμένη δραστηριότητα ορισμένων χημικών ουσιών, και συγκεκριμένα της σεροτονίνης, στον εγκέφαλο των πασχόντων]. Εντούτοις, η κοινή γνώμη, όπως άλλωστε και πολλοί επαγγελματίες της ψυχικής υγείας, έχοντας για αρκετές δεκαετίες βομβαρδιστεί συνεχώς με τα περί χημικής ανισορροπίας δημοσιεύματα, έχει σε μεγάλο βαθμό πεισθεί ότι πρόκειται δήθεν για μια αδιαμφισβήτητη και απόλυτα τεκμηριωμένη επιστημονικά θεωρία αποδεκτή από το σύνολο των ειδημόνων. Δεν είναι, λοιπόν, καθόλου σπάνιο να ακούσουμε κάποιον να μας λέει ότι "αιτία" της πεσμένης διάθεσης του είναι κάποια χημική ανισορροπία στον εγκέφαλό του, ανισορροπία που θα μπορούσε γρήγορα [όπως τον έχουνε πείσει] να "αποκατασταθεί" με τη βοήθεια "αντικαταθλιπτικών" φαρμάκων.

    Η [διατυπωμένη στις αρχές της δεκαετίας του 1960] υπόθεση περί χημικής ανισορροπίας υιοθετήθηκε από τη φαρμακευτική βιομηχανία και προωθήθηκε [ιδιαίτερα από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και μετά] με κάθε τρόπο από τον προπαγανδιστικό μηχανισμό της με την ενεργή αποδοχή και στήριξη του ιατρικού επαγγέλματος: Γενικοί γιατροί και ψυχίατροι σε δημοφιλείς ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές εκπομπές δεν παύουν να επαναλαμβάνουν με κάθε ευκαιρία στο κοινό τους ότι "αιτία της κατάθλιψης είναι κάποια χημική ανισορροπία στον εγκέφαλο οφειλόμενη σε έλλειψη σεροτονίνης".

"Ο γέρος κιθαριστής"
Πάμπλο Πικάσσο (1903)

    Η γενικευμένη διάδοση της αντίληψης αυτής δεν ήταν φυσικά έργο μόνον μιας μικρής και χωρίς ηθικούς ενδοιασμούς ομάδας ανθρώπων επιφορτισμένων με την προώθηση των συμφερόντων της φαρμακευτικής βιομηχανίας, όπως θέλει να πιστεύει [προσπαθώντας να περισώσει το κύρος του ψυχιατρικού επαγγέλματος ο ονομαστός Αμερικανός ψυχίατρος και καθηγητής ψυχιατρικής στα Πανεπιστήμια Συρακουσών και Ταφτς] Ρόναλντ Πάις (Ronald Pies).  Για παράδειγμα, σε πληροφοριακό φυλλάδιο για την κατάθλιψη που απευθύνει στα μέλη της η ίδια η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία διαβάζουμε ότι "η απορρύθμιση των επιπέδων της σεροτονίνης και την νοραδρεναλίνης στον εγκέφαλο φαίνεται πως συμβάλλει στην ανάπτυξη συμπτωμάτων κατάθλιψης και ότι, κατά συνέπεια, τα αντικαταθλιπτικά θα μπορούσαν να συνταγογραφούνται για να επαναφέρουν τις τιμές των παραπάνω νευροδιαβιβαστών σε φυσιολογικά επίπεδα". Παρομοίως, σε σχετικό πληροφοριακό έντυπο του βρετανικού Βασιλικού Κολλεγίου των Ψυχιάτρων [της βρετανικής δηλαδή ψυχιατρικής εταιρείας] το οποίο απευθύνεται στο ευρύτερο κοινό  αναφέρεται ρητά ότι τα αντικαταθλιπτικά δρουν αυξάνοντας τη δραστηριότητα ορισμένων χημικών ουσιών στον εγκέφαλο, και ότι η σεροτονίνη και η νοραδρεναλίνη είναι οι νευροδιαβιβαστές εκείνοι που εμπλέκονται περισσότερο στην κατάθλιψη.

  Για να δώσουμε όμως και κάποιο δίκαιο και στον Πάις, είναι αλήθεια πως τα τελευταία χρόνια αρκετοί ονομαστοί ψυχίατροι προσπάθησαν πράγματι να διαχωρίσουν τη θέση τους, να πάρουν δηλαδή αποστάσεις από τη θεωρία περί χημικής ανισορροπίας στην κατάθλιψη, αναγνωρίζοντας ότι δεν υπάρχουν και δεν υπήρξαν ποτέ, επαρκή και αδιαμφισβήτητα ερευνητικά δεδομένα που να μπορούν να στηρίξουν την υπόθεση αυτή.

• • • • •

    Ανασκόπηση των μέχρι σήμερα ερευνητικών δεδομένων

   Αρχικά υποτέθηκε ότι δυο χημικές ουσίες τού εγκεφάλου, η σεροτονίνη και η νοραδρεναλίνη (νορεπινεφρίνη), θα μπορούσαν να εμπλέκονται στην κατάθλιψη.

• Σε ό,τι αφορά τη νοραδρεναλίνη είναι πλέον γνωστό -εδώ και πάρα πολύ καιρό- ότι τα δεδομένα είναι σαφώς αντικρουόμενα και αντιφατικά: Οι μελέτες δείχνουν ότι οι πάσχοντες από κατάθλιψη συγκρινόμενοι με την ομάδα των μη-πασχόντων, άλλοτε παρουσιάζουν μειωμένα, άλλοτε αυξημένα και άλλοτε ισοδύναμα επίπεδα νοραδρεναλίνης.

• Σε ό,τι αφορά τη σεροτονίνη, τα δεδομένα που έχουμε προέρχονται είτε από έρευνες (α) πάνω στους υποδοχείς της σεροτονίνης είτε από έρευνες (β) σχετικές με την εξάντληση των αποθεμάτων της σεροτονίνης:

(α) Τα αποτελέσματα για τους υποδοχείς [υποδοχείς 1Α] είναι και αυτά αντικρουόμενα: Κάποιες μελέτες βρίσκουν μειωμένα επίπεδα υποδοχέων στους πάσχοντες από κατάθλιψη, κάποιες δεν βρίσκουν καμιά απολύτως διαφορά, και κάποιες άλλες -αντιθέτως- βρίσκουν αυξημένα επίπεδα υποδοχέων! Αντικρουόμενα και αντιφατικά είναι και τα αποτελέσματα εξετάσεων που έγιναν σε εγκεφάλους αποθανόντων μετά από απόπειρα αυτοκτονίας.

(β) Σχετικά τώρα με την "εξάντληση της σεροτονίνης" έχουν διεξαχθεί δύο τύποι ερευνών:
 • Σύμφωνα με τον πρώτο, δίνεται στους συμμετέχοντες τροφή φτωχή σε τρυπτοφάνη, αμινοξύ που ο οργανισμός χρησιμοποιεί για να συνθέσει τη σεροτονίνη. Ορισμένες έρευνες δείχνουν πράγματι πτώση της διάθεσης, αλλά μόνον σε άτομα που είχαν ήδη κατά το παρελθόν υποφέρει από κατάθλιψη και έχουν πάρει αντικαταθλιπτικά τύπου SSRI (εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης της σεροτονίνης). Αντιθέτως, δεν παρατηρούνται ανάλογα αποτελέσματα σε υγιείς εθελοντές, και κατά συνέπεια η παρατηρούμενη πτώση της διάθεσης στην πρώτη κατηγορία των συμμετεχόντων (αυτών που έχουν ήδη πάρει αντικαταθλιπτικά σε κάποια περίοδο της ζωής τους) θα μπορούσε να θεωρηθεί συνέπεια της κατανάλωσης αυτών των ίδιων των αντικαταθλιπτικών (δημιουργία ευαλωτότητας).
 • Ο δεύτερος τύπος ερευνών αφορά μια ισχυρή χημική ουσία που μειώνει τα επίπεδα της σεροτονίνης και που ονομάζεται παραχλωροφαινυλαλανίνη (PCPA - parachlorophenylalanine). Χρησιμοποιήθηκε στις δεκαετίες του 1960 και 1970 σε πειράματα πάνω σε ζώα και ανθρώπους και προκαλούσε αϋπνία, επιθετικότητα, υπερσεξουαλικότητα, ευερεθιστότητα, υπερευαισθησία, διέγερση και παράνοια· αλλά τίποτα που να μοιάζει με καταθλιπτικά συμπτώματα.

• • • • •

    Ο Πάις ισχυρίζεται βέβαια ότι οι ψυχιατρικές θεωρίες της κατάθλιψης είναι στην πραγματικότητα περίπλοκες και λαμβάνουν υπόψη όχι μόνο τους βιολογικούς παράγοντες αλλά και τις κοινωνικές και ψυχολογικές επιδράσεις. Όμως, παρά τις συχνές αναφορές και τα λογύδρια για το λεγόμενο "βιοψυχοκοινωνικό" μοντέλο τόσο ο Πάις, όσο και η πλειοψηφία των ψυχίατρων, δεν εγκατέλειψε ποτέ στην πράξη και κατ' ουσίαν το ιατρικό μοντέλο της κατάθλιψης, την ιδέα δηλαδή ότι η κατάθλιψη, όπως και κάθε σωματική αρρώστια, είναι εκδήλωση ενός ειδικού βιολογικού μηχανισμού.

    Προφανώς, όταν ένα άτομο βρίσκεται σε κατάθλιψη, όπως συμβαίνει άλλωστε και σε κάθε άλλη περίπτωση, στον εγκέφαλό του παράγονται ποικίλες βιοχημικές αντιδράσεις και φαινόμενα. Καμιά όμως έρευνα μέχρι σήμερα δεν μπόρεσε ποτέ να αποδείξει ότι μια ειδική εγκεφαλική κατάσταση [βιοχημική ή ανατομική] είναι αιτία της κατάθλιψης ή, έστω, ότι συσχετίζεται με την κατάθλιψη.

    Παράλληλα με τις βιοχημικές θεωρίες, άλλοι ερευνητές προσπάθησαν να εντοπίσουν τις νευροβιολογικές βάσεις της κατάθλιψης είτε στον νευροτροφικό παράγοντα, είτε στις διακυμάνσεις των επιπέδων της κορτιζόλης (της ορμόνης του στρες), είτε σε ανωμαλίες στο μέγεθος του εγκεφάλου, κ.τ.λ.  Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις οι μελέτες κατάληξαν και πάλι σε αντιφατικά ή μη-αναμενόμενα αποτελέσματα. Κανένας από αυτούς τους παράγοντες που αναφέρθηκαν δεν αποδείχθηκε ποτέ ότι έχει ειδική σχέση με την κατάθλιψη και ακόμη περισσότερο ότι είναι αιτία της κατάθλιψης.

"Η μελαγχολική γυναίκα"
Πάμπλο Πικάσσο (1902)

    Το γεγονός ότι οι πολυπληθείς ερευνητικές προσπάθειες των τελευταίων πενήντα χρόνων δεν κατόρθωσαν ποτέ να εντοπίσουν στον εγκέφαλο τον μηχανισμό της κατάθλιψης, ίσως να οφείλεται, θα μπορούσε κάποιος να πει, στο ότι δεν έχει βρεθεί ακόμη η κατάλληλη τεχνολογία. Αλλά ίσως και να σημαίνει απλώς ότι βρισκόμαστε σε εντελώς λάθος δρόμο! Οι θεωρητικοί του κοινωνικού κονστρουκτιβισμού έχουν άλλωστε καταδείξει ότι οι συναισθηματικές καταστάσεις δεν είναι της ίδιας τάξης φαινόμενα με τις φυσικές καταστάσεις ή με αισθήματα όπως αυτό της πείνας, με το να είσαι κουρασμένος ή να έχεις συνάχι. Είναι σύνθετες, εξελιγμένες αντιδράσεις στον κόσμο που μας περιβάλει, ειδικά ανθρώπινες, συνδεδεμένες με πολύπλοκες ηθικές αξιολογήσεις των γεγονότων.

• • • • •

    Κανείς φυσικά δεν θα μπορούσε να αρνηθεί ότι ορισμένα άτομα υποφέρουν περισσότερο από κάποια άλλα, ότι ορισμένοι άνθρωποι χρειάζονται βοήθεια για να κατορθώσουν να βγουν από το βάραθρο μέσα στο οποίο έχουν πέσει. Πιστεύουμε όμως ότι το μοντέλο της ασθένειας δεν είναι τελικά ούτε χρήσιμο ούτε τεκμηριωμένο. Παρά τις όποιες προσπάθειες να ενσωματωθούν σ' αυτό και κοινωνικοί παράγοντες, το μοντέλο της ασθένειας υποβαθμίζει την κατάθλιψη σε ένα φαινόμενο χωρίς ουσία και προσωπικό νόημα, αφού τελικά ο βιολογικός παράγοντας επισκιάζει πάντα όλους τους άλλους.

    Το ιατρικο-βιολογικό μοντέλο της κατάθλιψης μεταφέρει τελικά το μήνυμα ότι δεν μπορούμε να προκαλέσουμε αλλαγές μέσα μας ή στις καταστάσεις που βιώνουμε. Όταν κάτι δεν πάει καλά μας πείθει ότι αυτό που χρειαζόμαστε είναι μόνον ένα χάπι, ένα αντικαταθλιπτικό, ένα αγχολυτικό ή οποιοδήποτε άλλο φάρμακο. Ορισμένοι άνθρωποι μπορεί βέβαια να βρίσκουν ενδιαφέρον να αντιμετωπίσουν τα πράγματα με αυτόν τον τρόπο, και δεν τους υποτιμάμε καθόλου γι' αυτήν την επιλογή τους. Είναι όμως ιδιαίτερα σημαντικό να ξέρουν και αυτοί, όπως και όλος ο κόσμος, ότι υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία και επιστημονικές αποδείξεις γι' αυτό.

ΨυχοΑντιΜαχίες     

    Δείτε επίσης:

Joanna Moncrieff Ο μύθος των ψυχιατρικών φαρμάκων (συνέντευξη)

Joanna Moncrieff Ο μήθος της χημικής ίασης (βιβλιοπαρουσίαση)

Joanna Moncrieff Το ψυχολογικό είναι πολιτικό

---

1. Joanna Moncrieff (2014), "The Chemical Imbalance Theory of Depression: still promoted but still unfounded". (Το αγγλικό κείμενο συνοδεύεται από πληθώρα βιβλιογραφικών αναφορών και είναι ελεύθερα προσβάσιμο στον ιστότοπο της συγγραφέως: https://joannamoncrieff.com/2014/05/01/the-chemical-imbalance-theory-of-depression-still-promoted-but-still-unfounded/ )

---