"Η κοινωνία μπορεί να απαλλαγεί από τα 'εκφυλισμένα' μέλη της
εκτοπίζοντάς τα ή μεταφέροντάς τα σε αγροτικές αποικίες σε
απομακρυσμένες και αραιοκατοικημένες περιοχές, με την
προϋπόθεση ότι η εξορία τους θα είναι μόνιμη…"
Raffaele Garofalo (1890) [a]
εκτοπίζοντάς τα ή μεταφέροντάς τα σε αγροτικές αποικίες σε
απομακρυσμένες και αραιοκατοικημένες περιοχές, με την
προϋπόθεση ότι η εξορία τους θα είναι μόνιμη…"
Raffaele Garofalo (1890) [a]
 |
| "Κρατικό Θεραπευτήριο Λέρου", 1989 Φωοτογραφίες: Antonella Pizzamiglio |
• Ο αποκλεισμός των ανεπιθύμητων
• Το ψυχιατρείο ως στρατόπεδο συγκέντρωσης
• Ψυχο-κοινωνικές επιπτώσεις του ασύλου στη ζωή της κοινότητας
• "Λέρος", ο αποδιοπομπαίος τράγος της ελληνικής ψυχιατρικής
• Ο δρόμος προς την "απολεροποίηση"
• Η "αποασυλοποίηση" ως άλλοθι της κατεστημένης ψυχιατρικής
• Οι χίμαιρες της "ψυχιατρικής μεταρρύθμισης"
Ο αποκλεισμός των ανεπιθύμητων
"Το σημαντικότερο κοινωνικό χαρακτηριστικό της Θεσμικής
Ψυχιατρικής είναι η χρήση της βίας και της απάτης."
Thomas Szasz [b]
Ψυχιατρικής είναι η χρήση της βίας και της απάτης."
Thomas Szasz [b]
Η "Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου"[1] ιδρύθηκε το 1957 με βασιλικό διάταγμα (μετά από εισηγήσεις των κατεστημένων ψυχιάτρων της εποχής) προκειμένου να αποσυμφορηθούν τα μεγάλα ψυχιατρεία της χώρας από τους υπεράριθμους χρόνιους ασθενείς τους. Μια ανάλογη κίνηση μικρότερης έντασης είχε ήδη γίνει το 1953, όταν άρχισαν να μεταφέρονται στο νησάκι του Αγίου Γεωργίου (μεταξύ Σαλαμίνας και Περάματος), στις εγκαταλελειμμένες εγκαταστάσεις του Λοιμοκαθαρτηρίου του Πειραιά, οι υπεράριθμοι ασθενείς τού Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής. Το 1957 οι εγκαταστάσεις του είχαν ήδη κορεσθεί. Παράλληλα υπήρχε αίτημα και από τα άλλα ψυχιατρεία να "απαλλαγούν" και αυτά από τους χρόνιους "ανίατους" ασθενείς τους.
Το αίτημα δεν αποσκοπούσε μόνο στην απελευθέρωση κλινών (όπως συνήθως λέγεται), αλλά και στην κρυφή επιθυμία των ασυλιακών ψυχιάτρων να αλλάξει η ζοφερή εικόνα που εξέπεμπαν προς τα έξω τα ψυχιατρεία: Η μαζική χρήση ψυχοφαρμάκων από το 1956 έδινε στους γιατρούς της εποχής την ψευδαίσθηση ότι τα ψυχιατρεία σύντομα θα μπορούσαν να μοιάζουν επιτέλους με πραγματικά νοσοκομεία. Αλλά για να γίνει αυτό θα έπρεπε πρώτα να απομακρυνθεί ο μεγαλύτερος αριθμός χρόνιων ασθενών, οι οποίοι -σύμφωνα με τις επικρατούσες απόψεις της εποχής- δεν είχαν πλέον καμία δυνατότητα θεραπείας ή έστω βελτίωσης. Τελικά αποφασίσθηκε να απομακρυνθούν "μόνο" οι μη-επιδεχόμενοι θεραπείας έγκλειστοι που δεν είχαν οικογένεια ή που είχαν πάψει εδώ και καιρό να δέχονται επισκέψεις οικείων και συγγενών. Ήταν "οι αζήτητοι", αυτοί που είχαν εγκαταλειφθεί από τις οικογένειες τους (σύμφωνα με την επαναλαμβανόμενη αφήγηση), αφού όμως πρώτα είχαν ήδη εγκαταλειφθεί από την ίδια την ιατρική χαρακτηριζόμενοι αθεράπευτοι· "ανίατοι".
Η επιλογή της Λέρου δεν ήταν τυχαία. Μετά την ένωση της Δωδεκανήσου με την Ελλάδα το 1948 υπήρχαν στο νησί οι άδειοι ιταλικοί στρατώνες στα Λέπιδα και στο Λακκί. Στα Λέπιδα από το 1949 είχαν εγκατασταθεί "τα παιδιά της Φρειδερίκης": 1.500 παιδιά ανταρτών και προσκείμενων που μεταφέρθηκαν εκεί για "παιδοφύλαξη", στις επί τούτω δημιουργηθείσες "Βασιλικές Τεχνικές Σχολές Λέρου", με το πρόσχημα της εκμάθησης μιας τέχνης και με απώτερο στόχο την ηθική και "εθνική τους διαπαιδαγώγηση" (με εθνικόφρονες φυσικά παιδαγωγικές μεθόδους που περιελάμβαναν ξυλοδαρμούς, ταπεινώσεις, εξευτελισμούς και άλλα χειρότερα).[2]
Να σημειώσουμε ότι πριν την επιλογή της Λέρου ως τόπος εξορίας των ψυχασθενών προτάθηκε και ένα άλλο νησί, η Σπιναλόγκα, το Λεπροκομείο της οποίας είχε κλείσει οριστικά την ίδια χρονιά, το 1957[3] -μια επιλογή που αν γινόταν θα επαναλάμβανε με καθυστέρηση μερικών αιώνων την ίδια κίνηση που έγινε στην Δύση μετά το τέλος των σταυροφοριών (και περιέγραψε ο Μισέλ Φουκώ στην "Ιστορία της τρέλλας"[4]), όταν στα πολυάριθμα άδεια λεπροκομεία μαντρώθηκαν οι απόκληροι και οι τρελλοί.
 |
| Alex Majoli, "Leros", 1994 |
Στις αρχές του 1958 μεταφέρθηκαν στη Λέρο, αρχικά στο Λακκί και αργότερα και στα Λέπιδα (από το 1964, όταν καταργήθηκε η "Παιδούπολη της Λέρου"), οι πρώτοι ασθενείς από τον Άγιο Γεώργιο της Σαλαμίνας (που έκλεισε λίγο μετά οριστικά) και από τον Άγιο Γεράσιμο της Κεφαλονιάς.[5]&[6] Οι ασθενείς μεταφέρονταν κατά δεκάδες ή και εκατοντάδες κάποιες φορές, στοιβαγμένοι κάτω από άθλιες συνθήκες στα αμπάρια οχηματαγωγών του πολεμικού ναυτικού, μια εικόνα που φέρνει σίγουρα στο νου -όπως σημειώνει και ο Φελίξ Γκουατταρί στο "Ημερολόγιο Λέρου"- τα "πλοία των τρελλών" για τα οποία μίλησε ο Μισέλ Φουκώ στην Ιστορία της τρέλλας.[7]
Οι προετοιμασίες για τις ομαδικές μεταγωγές κρατιόνταν μυστικές. Οι περισσότεροι ασθενείς μάθαιναν για την τύχη που τους περίμενε λίγο πριν ξεκινήσουν για το πολύωρο και χωρίς επιστροφή ταξίδι: Από τη Λέρο κανείς δεν έπαιρνε εξιτήριο[8], και στο νεκροταφείο του νησιού οι "εξορισμένοι" ασθενείς θάβονταν ξεχωριστά από τους ντόπιους.[9]
Για να "εκτοπιστεί" ένας ασθενής στην Λέρο αρκούσε ο χαρακτηρισμός του ως "ανίατου" και η υπογραφή μόνο του "θεράποντος" ιατρού του, χωρίς περαιτέρω επιστημονική αιτιολόγηση και διοικητικό έλεγχο. Από το 1958 έως το 1981, χρονιά κατά την οποία αποφασίστηκε το οριστικό σταμάτημα των διακομιδών, στάλθηκαν στο νησί κάπου 4.500 ασθενείς. Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 ο αριθμός των τροφίμων, μαζί με τα παιδιά του ΠΙΚΠΑ Λέρου[10] που λειτουργούσε παράλληλα, σχεδόν προσέγγισε τις 2.500 -σε ένα νησί με συνολικό πληθυσμό 7.000 κατοίκων. Έκτοτε ο αριθμός των εγκλείστων άρχισε να μειώνεται αφενός λόγω των φυσιολογικών θανάτων και αφετέρου λόγω της απαγόρευσης νέων εισαγωγών (εξαιρουμένων των ασθενών που προέρχονταν από την περιοχή της Δωδεκανήσου).
 |
| Antonella Pizzamiglio, "Leros. Il mio viaggio", 1989 |
Το ψυχιατρείο· ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης
"Τα ψυχιατρεία είναι τα στρατόπεδα αιχμαλώτων πολέμων
των ακήρυκτων και αδήλωτων εμφύλιων πολέμων μας."
Thomas Szasz [c]
των ακήρυκτων και αδήλωτων εμφύλιων πολέμων μας."
Thomas Szasz [c]
Οι συνθήκες που επικρατούσαν στα ιδρύματα της Λέρου ήταν πανάθλιες. Για πολλά χρόνια υπήρχε ένας μόνο ψυχίατρος για όλους αυτούς τους ασθενείς, ενώ ως "νοσηλευτές" προσλαμβάνονταν οι ψαράδες, οι γεωργοί και οι κτηνοτρόφοι του νησιού, οι οποίοι χωρίς καμιά προηγούμενη έστω στοιχειώδη εκπαίδευση καλούνταν να φυλάξουν τους "επικίνδυνους" τρελλούς, αβοήθητοι, χωρίς εποπτεία και χωρίς στήριξη. Φυσικά και δεν ετίθετο μέσα σε αυτές τις συνθήκες θέμα θεραπείας. "Δέρναμε εμείς, δέρναν και αυτοί αν μπορούσαν", λέει ένα παλιός φύλακας.
Οι έγκλειστοι στοιβάζονταν σε θαλάμους με 60, 100 ή και 180 κρεβάτια κάποιες φορές, κολλημένα κυριολεκτικά το ένα πάνω στο άλλο, χωρίς προσωπικό χώρο, χωρίς προσωπικά αντικείμενα, με μόνη δυνατότητα καταφυγής την αναδίπλωση στον εσωτερικό τους κόσμο, την φαινομενική αδιαφορία και την απάθεια για ό,τι συνέβαινε γύρω τους. Κάποιοι -οι πιο "λειτουργικοί"- εργάζονταν χωρίς φυσικά να πληρώνονται κάνοντας συνήθως τις πιο βαριές και τις πιο βρώμικες δουλειές, κάποιοι άλλοι -οι περισσότεροι- περνούσαν τη μέρα τους σε πλήρη απραξία, ξαπλωμένοι κατάχαμα ή περιπλανώμενοι μονότονα σε άδειες απρόσωπες και γυμνές αυλές (ενίοτε γυμνοί και οι ίδιοι). Συχνά πνίγονταν στην προσπάθειά τους να φάνε όσο πιο γρήγορα και όσο περισσότερο μπορούσαν, με τα πιστοποιητικά του θανάτου να γράφουν πάντα: "αιφνίδια καρδιακή ανακοπή".
Και όλα αυτά, ενώ η ακαδημαϊκή, η ιδρυματική και η ιδιωτική ψυχιατρική, το σύνολο δηλαδή του ελλαδικού ψυχιατρικού κόσμου, προτιμούσε να αγνοεί ή να ανέχεται σιωπηλά αυτήν την κατάσταση, όταν δεν έσπευδε να τη δικαιολογήσει κιόλας: Υποστηρίζοντας με κυνισμό και υποκρισία ότι το περιοδικό "καθάρισμα" των ψυχιατρείων από τους "ανίατους" ασθενείς ήταν αναγκαία προϋπόθεση προκειμένου να υπάρξουν περισσότερες ευκαιρίες θεραπείας για τους υπόλοιπους, εκτόπιζε βίαια αυτούς που αποδείκνυαν την πραγματική θεραπευτική της ανικανότητα στο κατ' ευφημισμόν "θεραπευτήριο" της Λέρου -κατ' ουσίαν στρατόπεδο συγκέντρωσης- για να μπορέσει έτσι να παρουσιάσει μια κάποια δήθεν αποτελεσματικότητα.
Τις άθλιες και αλλοτριωτικές συνθήκες διαβίωσης των εγκλείστων, συνθήκες απανθρωποίησης, κατήγγειλαν και περιέγραψαν άρθρα και κείμενα που είδαν το φως της δημοσιότητας μετά την πτώση της χουντικής δικτατορίας και αποθανάτισαν τα ντοκιμαντέρ "Οι αζήτητοι" (1982) του Κώστα Ζώη και "Το νησί των αποβλήτων" (1990) της Τζέιν Γκάμπριελ, καθώς και οι φωτογραφίες της Αντονέλλα Πιτζαμίλιο (1989) και του Άλεξ Ματζόλι (1994).[11]
 |
| Alex Majoli, "Leros", 1994 |
Ψυχο-κοινωνικές επιπτώσεις του ασύλου στη ζωή της κοινότητας
Εκείνο που δεν αναφέρεται συχνά στις αφηγήσεις για τη "Λέρο" είναι οι δυσάρεστες επιπτώσεις που είχε η παρουσία ενός τόσο μεγάλου και προβληματικού ασύλου στην κοινωνική ζωή ενός μικρού νησιού, οι επιπτώσεις που είχε στην τοπική κοινωνία η ψυχοφθόρος απασχόληση τόσο πολλών μελών της στη φύλαξη ιδρυματοποιημένων ανθρώπων με βαριά ψυχοπαθολογία, χωρίς προηγούμενη εκπαίδευση και χωρίς καθοδήγηση και ψυχολογική στήριξη: Δεν υπήρχε σχεδόν οικογένεια στη Λέρο που να μην έχει ένα ή περισσότερα μέλη της στο προσωπικό του ψυχιατρείου.
Προσπαθώντας να "επιβιώσουν" και οι ίδιοι μέσα σε αντίξοες συνθήκες (συχνά ένας και μοναδικός φύλακας αναλάμβανε τη νυχτερινή φύλαξη 100 και 150 ανθρώπων), οι "τρελλοδαμαστές"[12] επέλεγαν να καταπνίξουν τα όποια θετικά ανθρώπινα συναισθήματα τους απέναντι στους εγκλείστους (από τους οποίους άλλωστε δεν τους χώριζε κανένα κοινωνικό χάσμα) και να καταφύγουν στη βία, η οποία κάποιες φορές -είναι αλήθεια- έπαιρνε σαδιστική ή υπερβολικά βάναυση διάσταση.
Ένα μεγάλο ποσοστό του προσωπικού (όπως και του ευρύτερου πληθυσμού της Λέρου) κατέφευγε στη λήψη ψυχοφαρμάκων,[13] στην υπερκατανάλωση αλκοόλ ή και στη χρήση ναρκωτικών ουσιών (οι νεότερες γενιές). Παρατηρούνταν επίσης μια ασυνήθιστη για ελληνική επαρχία υπερβολική χαλάρωση των σεξουαλικών ηθών και φραγμών, που φυσικά δεν είχε καμιά σχέση με τα κινήματα "σεξουαλικής απελευθέρωσης" της εποχής. Τα τελευταία δώδεκα χρόνια, έγραφε το περιοδικό "Η Τρέλα" το 1981, κανένα παιδί από τη Λέρο δεν έχει εισαχθεί στο Πανεπιστήμιο,[14] ενώ λίγα χρόνια μετά μια έρευνα κατέγραφε ως μοναδική επαγγελματική φιλοδοξία της συντριπτικής πλειοψηφίας των νέων του νησιού το διορισμό τους στο ψυχιατρείο. Ωστόσο, αργότερα πολλοί άνθρωποι αυτής της πάσχουσας κοινωνίας, πολλοί από τους παλιούς φύλακες, συμμετείχαν ενεργά και αποτελεσματικά στις προσπάθειες αποϊδρυματοποίησης, όταν η αρχική τους αντίσταση κάμφθηκε και είδαν και αποδέχθηκαν έναν άλλο τρόπο αντιμετώπισης των τρελλών και της τρέλλας.
 |
| Antonella Pizzamiglio, "Leros. Il mio viaggio", 1989 |
"Λέρος", ο αποδιοπομπαίος τράγος της ελληνικής ψυχιατρικής
"...αλλά, δεν ήταν αλλιώς αλλού."
Προς το τέλος της δεκαετίας του 1980, με τα φώτα της δημοσιότητας να πέφτουν αποκλειστικά πάνω του, το ψυχιατρικό άσυλο της Λέρου έγινε σύμβολο διεθνώς μιας παρωχημένης ψυχιατρικής αντίληψης, συνώνυμο της ασυλιακής φρίκης και της απάνθρωπης μεταχείρισης ανυπεράσπιστων εγκλείστων. Επισκιάσθηκε έτσι το γεγονός, πράγμα που ασφαλώς συνέφερε την ακαδημαϊκή και κατεστημένη ελληνική ψυχιατρική, ότι η κατάσταση στα υπόλοιπα ψυχιατρεία της χώρας (αλλά και στα διάφορα "άσυλα ανιάτων", όπως αυτό της Αγιάσου[15]) δεν ήταν καθόλου καλύτερη: Αρκεί να θυμηθούμε τις περιγραφές που μας έδωσε μέσα από το "Δαφνί" ο έγκλειστος Γιώργης Ζάρκος.
Υπήρχε άλλωστε και το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Πέτρας, μια μικρή "Λέρος" χαμένη στους πρόποδες του Ολύμπου, μακριά από οποιοδήποτε οικισμό, για το οποίο δεν μιλούσε σχεδόν κανείς. Ιδρύθηκε το 1970 για τον ίδιο σκοπό που ιδρύθηκε και η Αποικία Ψυχοπαθών της Λέρου: Για να "φιλοξενήσει" τους "ανίατους" και τους "αζήτητους", αυτή τη φορά του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης και της Βορείου Ελλάδος. Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 υπήρχαν σ' αυτό 600 περίπου έγκλειστοι, αλλά μόνον ένας ψυχίατρος … που επισκεπτόταν το ψυχιατρείο για λίγες ώρες μια φορά την εβδομάδα! [16]
Η φρίκη του ασύλου της Λέρου δεν είναι διαφορετική από τη φρίκη που συναντά κανείς στα ψυχιατρεία άλλων χωρών, έλεγε ο Φελίξ Γκουατταρί, όταν τον Οκτώβριο του 1989 επισκέφθηκε μετά από παρότρυνση του Φράνκο Ροτέλλι[17] τη "Λέρο" και το "Δαφνί: "Είναι όπως είκοσι πέντε χρόνια πριν στα περισσότερα άσυλα της Γαλλίας. Πλάσματα σαν φαντάσματα, με ξυρισμένα κεφάλια, με σβησμένα τα χαρακτηριστικά του προσώπου τους, ύστερα από τόσα χρόνια αγωνίας και μοναξιάς μέσα στο πλήθος. Ντυμένα με πανομοιόμορφους σάκους που μόλις και μετά βίας κρύβουν σάρκες σαν βγαλμένες από στρατόπεδο συγκέντρωσης […] τίποτα άλλο από το να περιμένει κανείς εκεί για χρόνια να έρθει ο θάνατος, αλλά το επαναλαμβάνω, δεν είναι αλλιώς αλλού."[18]
Για τον Γκουατταρί, όπως και για τον Φράνκο Ροτέλλι, η κατάσταση που επικρατούσε στο διαβόητο 11ο Περίπτερο του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής, δίπλα σε μια μονάδα-βιτρίνα βραχείας νοσηλείας, ήταν ακόμη χειρότερη και εξοργιστική: "Ενενήντα πέντε άνθρωποι, αν η λέξη άνθρωπος σημαίνει κάτι όσον αφορά αυτές τις υπάρξεις, στριφογύριζαν πέρα δώθε, ούρλιαζαν, κάποιοι ολότελα γυμνοί, άλλοι δεμένοι… Ένα απερίγραπτο στοίβαγμα." Και για το ΨΝΑ δεν υπήρχε καν η δικαιολογία της μακρινής απόστασης ή της έλλειψης ψυχιάτρων. Απείχε λίγα μόνο χιλιόμετρα από το Αιγινήτειο και υπηρετούσαν σ' αυτό δεκάδες ψυχίατροι, συντηρητικοί και προοδευτικοί. Και όλοι ασφαλώς γνώριζαν. "Τί κάνουν όλοι αυτοί οι ψυχίατροι", αναρωτήθηκε ο πάντα ακτιβιστής Γκουατταρί. "Θα έπρεπε ήδη να βρίσκονται μπροστά στο Υπουργείο Υγείας και να κάνουν απεργία πείνας!" [19]
 |
| Alex Majoli, "Leros", 1995 |
Ο δρόμος προς την "απολεροποίηση"
Λίγους μήνες μετά την πτώση της χούντας άρχισαν να πληθαίνουν στον ελληνικό τύπο τα δημοσιεύματα που έκαναν λόγο για τις "καραβιές" των τρελλών και τις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης των εγκλείστων στα ελληνικά ψυχιατρεία -βρισκόμασταν άλλωστε ακόμη στην "εποχή της αντιψυχιατρικής". Η ελληνική θεσμική ψυχιατρική προσπάθησε αρχικά να δικαιολογήσει τις επιλογές της και να αρνηθεί την αναγκαιότητα οποιασδήποτε μεταρρύθμισης. "Αυτοί οι ασθενείς έχουν ανάγκη από την εξοχή"(!), δήλωνε ξεδιάντροπα τον Μάρτιο του 1975 στο περιοδικό Ταχυδρόμος ένας γνωστός τότε ψυχίατρος για τους βίαια εκτοπισμένους ασθενείς στην "Αποικία" της Λέρου.[20]
Τα δημοσιεύματα (με στόχο κυρίως τη Λέρο και το Δαφνί) πλήθυναν τα επόμενα χρόνια, και εμφανίζονταν συχνά με τίτλους που συνειδητά επεδίωκαν -στα όρια του κιτρινισμού- να προκαλέσουν αίσθηση και τρόμο: "Το κολαστήριο 2.425 ψυχών", "Καμιά ελπίδα στη φωλιά του κούκου", "Ο τάφος των ζωντανών νεκρών", "Νταχάου για 100 ψυχασθενείς", "Στον βρώμικο τάφο του Ψυχιατρείου"...
Προς το τέλος της δεκαετίας η σκυτάλη πέρασε στους επαγγελματίες της ψυχικής υγείας. Συστάθηκε η "Ομάδα γιατρών της Λέρου" (από γιατρούς που υπηρέτησαν ως αγροτικοί ή ειδικευόμενοι στη Λέρο), η οποία το 1981 παρενέβη στο Ελληνογαλλικό Συμπόσιο Κοινωνικής Ψυχιατρικής που διεξαγόταν τότε στην Αθήνα σε μια πρώτη προσπάθεια διεθνοποίησης του "σκανδάλου της Λέρου" -παρέμβαση που συνέβαλε (σε συνδυασμό με τα δημοσιεύματα στον τύπο) στην ακύρωση μιας ακόμη προγραμματισμένης ομαδικής μεταγωγής στο νησί 250 ψυχασθενών. Η ελληνική κυβέρνηση ήταν πλέον υποχρεωμένη να προβεί σε ορισμένες μεταρρυθμίσεις.
 |
| Antonella Pizzamiglio, "Leros. Il mio viaggio", 1989 |
Το 1984 ξεκίνησαν τα χρηματοδοτούμενα από την Ευρωπαϊκή Ένωση προγράμματα ψυχιατρικής μεταρρύθμισης (κανονισμός 815/84). Στο πλαίσιο αυτών των προγραμμάτων έγιναν και οι πρώτες μεταρρυθμιστικές απόπειρες στο Ψυχιατρείο της Λέρου, αρχικά από τον Γιάννη Λουκά, στις οποίες συνέδραμαν (από το 1989) και εθελοντές από το Ψυχιατρείο και το τμήμα ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με τον Κώστα Μπαϊρακτάρη.[21] Αλλά οι αντιστάσεις ήταν ακόμη πολλές και η βούληση της πολιτείας αμφίβολη. Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση καρκινοβατούσε, όχι μόνον στη Λέρο, αλλά σε ολόκληρη την Ελλάδα. Αποφασίστηκε τότε μια συντονισμένη προσπάθεια διεθνοποίησης του θέματος εν όψει του 8ου Παγκοσμίου Συνεδρίου Ψυχιατρικής που θα διεξαγόταν τον Οκτώβριο του 1989 στην Αθήνα. Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας μπορούμε να δούμε και τη φωτογράφηση της "Λέρου" το 1989 από την Αντονέλλα Πιτζαμίλιο με παρότρυνση του Φράνκο Ροτέλλι.[22]
 |
| Observer, 10/9/1989 "Το ένοχο μυστικό της Ευρώπης" |
Στα τέλη του 1990 εγκρίθηκαν δύο νέα προγράμματα για τη Λέρο: Ένα πρόγραμμα άμεσης μετακίνησης ασθενών σε ξενώνες σε διάφορες περιοχές της χώρας και ένα διετές πρόγραμμα (που προωθούσαν οι γιατροί του ψυχιατρείου, μεταξύ των οποίων ο Γιάννης Λουκάς και ο Θεόδωρος Μεγαλοοικονόμου), το οποίο προέβλεπε ουσιαστικές παρεμβάσεις στο Κ.Θ.Λ. κατά τα πρότυπα της ιταλικής ψυχιατρικής μεταρρύθμισης και της αποϊδρυματοποίησης. Το πρόγραμμα αυτό, στο οποίο συνέβαλαν επαγγελματίες-εθελοντές από τη Ιταλία και την Ολλανδία, διαδέχθηκαν και άλλα παρεμφερή προγράμματα τα οποία κατόρθωσαν μέσα στη δεκαετία του 1990 και τα μεθεπόμενα χρόνια να μεταμορφώσουν το "κολαστήριο της Λέρου" σε σύγχρονο δίκτυο ψυχιατρικών δομών (με ό,τι συνεπάγεται η λέξη "σύγχρονο" στην ψυχιατρική). Τα πρώτα θετικά αποτελέσματα των επίμονων αυτών προσπαθειών μπορεί κανείς να παρατηρήσει στην ταινία του Ανδρέα Λουκάκου "Η ελευθερία είναι θεραπευτική" (2003).
 |
| "Χωρίς προσωπικό χώρο, χωρίς κρεβάτια, χωρίς ρουχα. Χωρίς τίποτα" Jane Gabriel, "Island of outcasts", 1990 |
Η "αποασυλοποίηση" ως άλλοθι της κατεστημένης ψυχιατρικής
"...εκείνοι που έστελναν τότε, άσπλαχνες καραβιές τους τρελλούς στην
αποικία, και τώρα σταδιοδρομούν καταγγέλλοντας δεξιά και αριστερά
τα άσυλα, ονοκροταλοπελεκανίζοντες, δυναμικά παρεμβαλλόμενοι
στη διαδικασία ενσωμάτωσης των αποίκων στο νησί."
Μάριος Μαρκίδης [d]
αποικία, και τώρα σταδιοδρομούν καταγγέλλοντας δεξιά και αριστερά
τα άσυλα, ονοκροταλοπελεκανίζοντες, δυναμικά παρεμβαλλόμενοι
στη διαδικασία ενσωμάτωσης των αποίκων στο νησί."
Μάριος Μαρκίδης [d]
Το άλλο πρόγραμμα το οποίο εγκρίθηκε το 1990 προέβλεπε την άμεση μετακίνηση 110 εγκλείστων σε 11 ξενώνες που δημιουργήθηκαν επί τούτω σε διάφορες περιοχές της χώρας. Οι ασθενείς θα μετακινούνταν σ' αυτούς με βάση το κριτήριο της εντοπιότητας. Για τον σκοπό αυτό συστάθηκαν ισάριθμες ομάδες, και κάποιες "μη-κερδοσκοπικές" εταιρείες - προάγγελος των μεταγενέστερων Μ.Κ.Ο. που μετά το 2000 άρχισαν να λυμαίνονται το χώρο της ψυχικής υγείας με τα προγράμματα του "Ψυχαργώς".
Θα μπορούσε, ίσως, να πει κανείς ότι το πρόγραμμα των ξενώνων εγκρίθηκε και για να εξιλεωθεί η κατεστημένη ελληνική ψυχιατρική και οι ακαδημαϊκοί της θεσμοί για την χρόνια σιωπή και αδιαφορία τους. Πίσω από τις ομάδες και τις εταιρείες οι οποίες εμφανίσθηκαν στη Λέρο, όπως και πίσω από διάφορες ημερίδες και συζητήσεις για την αποασυλοποίηση που διοργανωνόταν την ίδια εποχή, βρίσκονταν και προσωπικότητες του χώρου που τα προηγούμενα χρόνια αποφάσιζαν και υπέγραφαν τον εκτοπισμό των "αζήτητων" στο άσυλο της Λέρου -υπογραφές τις οποίες μπορούσε να δει κανείς σε φακέλους αρκετών εγκλείστων[23]-, και που τα προηγούμενα χρόνια απειλούσαν ακόμη και με διαγραφή από την Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία όσους γιατρούς θα πήγαιναν να εργαστούν εκεί.[24] Όταν, όμως, άρχισαν να πέφτουν πυκνά τα ευρωπαϊκά κονδύλια και να κάνει το Κράτος σημαία του την "ψυχιατρική μεταρρύθμιση", εμφανίσθηκαν ως όψιμοι "απελευθερωτές των τρελλών" και έγιναν "οι πρωταγωνιστές μιας υποτιθέμενης μεταρρύθμισης χρησιμοποιώντας τη Λέρο ως όχημα για τη μετέπειτα εξέλιξή τους".
Τα μέλη των ομάδων για τους ξενώνες έφθασαν στη Λέρο στις αρχές του 1991 για να εντοπίσουν και να προετοιμάσουν τους πιο "λειτουργικούς" ασθενείς που θεωρούσαν κατάλληλους για τους ξενώνες τους. Το κριτήριο της εντοπιότητας καταργήθηκε ποικιλοτρόπως. Η παρουσία τόσο πολλών ομάδων πυροδότησε τις φήμες ότι το ψυχιατρείο σύντομα θα κλείσει και οι εργαζόμενοι θα μείνουν χωρίς δουλειά. Δημιουργήθηκαν εντάσεις που μερικές φορές κατέληξαν σε τραγελαφικές καταστάσεις, όπως τότε όταν 300 εργαζόμενοι του ψυχιατρείου και κάτοικοι του νησιού συγκεντρώθηκαν στο λιμάνι εμποδίζοντας απειλητικά την επιβίβαση στο πλοίο της γραμμής τεσσάρων ασθενών που όδευαν προς κάποιον ξενώνα.[25]
 |
| Alex Majoli, "Leros", 1995 |
Οι χίμαιρες της "ψυχιατρικής μεταρρύθμισης"
Από την αρχή στο πλαίσιο της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης συγκρούσθηκαν δύο διαφορετικές απόψεις. Μια "ριζοσπαστική", εμπνεόμενη από το ιταλικό μεταρρυθμιστικό παράδειγμα, τον Φράνκο Μπαζάλια και τις εναλλακτικές προσεγγίσεις της τρέλλας που στόχευε στο αποϊδρυματισμό και την κοινωνική επανένταξη των πασχόντων με τη συνεργασία των τοπικών κοινοτήτων. Και μια "τεχνοκρατική" -ενίοτε με φιλελεύθερο μανδύα- που, αντίθετα, στόχευε σε μια "απονοσοκομειοποίηση" των ασύλων κατά το αμερικανικό πρότυπο, η οποία δεν θα έθιγε την ψυχιατρική εξουσία και τα συντεχνιακά συμφέροντα των ψυχιάτρων και της φαρμακευτικής βιομηχανίας.
Στα πρώτα χρόνια της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης οι απόψεις της εναλλακτικής και ριζοσπαστικής ψυχιατρικής φαινόταν σαν να έχουν τον δυναμισμό να επικρατήσουν, τουλάχιστον στο χώρο των παραδοσιακών ασύλων. Σταδιακά όμως, οι τεχνοκρατικές και ιατροκεντρικές απόψεις άρχισαν να παίρνουν το πάνω χέρι, και αργότερα -από την αρχή της νέας χιλιετίας- εδραιώθηκαν οριστικά μέσα από τα προγράμματα του "Ψυχαργώς".
"Μπορεί λοιπόν, να μειώθηκε ο αριθμός των κλινών των μεγάλων ψυχιατρείων -στη Λέρο από 1.200 το 1989 μειώθηκαν στις 270 και στο Δαφνί από 1.500 το 1989 στις 400 σήμερα", έγραφε η Κατερίνα Μάτσα το 2015 προλογίζοντας το "Ημερολόγιου της Λέρου" του Φελίξ Γκουατταρί, "μπορεί να δημιουργήθηκαν ξενώνες, οικοτροφεία, θεραπευτικά διαμερίσματα, όπου διαμένουν σήμερα εκατοντάδες πρώην έγκλειστοι, μπορεί να μην υπάρχουν πια γυμνοί ασθενείς, όμως η ψυχιατρική κουλτούρα εξακολουθεί να είναι μια κουλτούρα εγκλεισμού, στιγματισμού και αποκλεισμού του αποκλίνοντος, του μη κανονικού."
Δεν υπάρχει δυνατότητα εναλλακτικής, όσο υπάρχει το καπιταλιστικό σύστημα, έλεγε ήδη ο Ντέιβιντ Κούπερ όταν, μετά το 1972, αποφάσισε οριστικά και συνειδητά να απόσχει πλέον από κάθε επαγγελματική ψυχιατρική ή "αντι-ψυχιατρική" δραστηριότητα."Με τις παράλληλες εναλλακτικές δομές ο ψυχιατρικός θεσμός στην πραγματικότητα παραμένει αλώβητος."[26]
© Χρήστος Μπελόπουλος, Χρήστος Αμπελάς
 |
| Κάστρο της Λέρου, 1991 Έξοδος των εγκλείστων από το άσυλο |
Σχετικά:
Σημειώσεις και Παραπομπές
1. Η "Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου" μετονομάσθηκε σε "Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Λέρου" το 1965 και σε "Κρατικό Θεραπευτήριο Λέρου" το 1974 (μετά τη συγχώνευση με το Γενικό Νοσοκομείο της Λέρου).
2. "Λέπιδα: Από τις Βασιλικές Τεχνικές Σχολές στο Hot Spot για τους Μετανάστες- Πρόσφυγες", Ημεροδρόμος: http://www.imerodromos.gr/lepida/
• Συνολικά από την "Παιδούπολη της Λέρου" (μια από τις μεγαλύτερες της χώρας) πέρασαν από το 1949 μέχρι το 1963, που οι σχολές έκλεισαν οριστικά, 16.000 παιδιά-θύματα του εθνικόφρονος παιδομαζώματος.
3. Πέτρος Χαρτοκόλλης, "Λέρος: Σπιναλόγκα των τρελλών ή αποδιοπομπαίος τράγος", Τετράδια Ψυχιατρικής, τεύχος 17, 1987.
4. Michel Foucault, Ιστορία της τρέλλας στην κλασική εποχή, εκδ. Καλέντης, 2007.
5. Ιωάννης Λουκάς, "Λέρος και Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση. Από τον ιδρυματισμό στον Νεοϊδρυματισμό", Κοινωνία και Ψυχική Υγεία, τεύχος 3, 2007.
6. Στην Κεφαλονιά εκτός από το μοναστήρι του Αγίου Γερασίμου όπου ακόμη παρέμειναν για θεραπεία ή εξορκισμό τρελλοί και "δαιμονισμένοι"* υπήρχε από το 1933 χάριν των δωρεών του Πλάτωνα Βέγια και το Βέγειον Ψυχιατρείο (παλαιότερα: Βέγειο Άσυλο Φρενοβλαβών) το οποίο καταστράφηκε ολοσχερώς με τους σεισμούς του 1953. Έκτοτε λειτουργούσε σε πρόχειρα ξύλινα παραπήγματα μέχρι τα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1960, οπότε και έκλεισε οριστικά. Οι εναπομείναντες ασθενείς μεταφέρθηκαν στην "Αποικία της Λέρου", οι "αζήτητοι", και στο ψυχιατρείο της Τρίπολης οι υπόλοιποι.
* Christos Belopoulos, "Possessions démoniaques et exorcismes au monastère de Saint Gerasimos" [Δαιμονισμένοι και εξορκισμοί στον μοναστήρι του Αγίου Γερασίμου], École des Hautes Études en Sciences Sociales, 1978.
7. Félix Guattari, "Ημερολόγιο Λέρου"[Le Journal de Léros], Από τη Λέρο στη Λα Μπορντ, σελ. 42, εκδ. Κουκκίδα, 2015.
(Το γαλλικό κείμενο του "Ημερολογίου" πρωτοδημοσιεύτηκε τον χειμώνα τού 1992 στο 18ο τεύχος της επιθεώρησης Chimères [Χίμαιρες], επιθεώρηση που ιδρύθηκε το 1987 από τον Ζιλ Ντελέζ και τον Φελίξ Γκουατταρί.)
8. Θεόδωρος Μεγαλοοικονόμου, Λέρος. Μια ζωντανή αμφισβήτηση της κλασικής ψυχιατρικής, εκδ. Άγρα, 2016.
9. Εκτός από το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής ("Δαφνί") στη Λέρο στάλθηκαν και ασθενείς από το Δρομοκαΐτειο Ψυχιατρείο, το Ψυχιατρείο Θεσσαλονίκης, το Ψυχιατρείο Χανίων, το Βέγειο Ψυχιατρείο της Κεφαλονιάς, το ψυχιατρικό τμήμα του Σκυλίτσειου Νοσοκομείου Χίου, το "άσυλο ψυχοπαθών" της Σύρου, το Παιδοψυχιατρικό Νοσοκομείο Νταού Πεντέλης, το Κέντρο Βρεφών η "Μητέρα", καθώς και ορισμένοι μεμονωμένοι ασθενείς από τις περιοχές της Δωδεκανήσου και της Σάμου κατόπιν εισαγγελικής εντολής.
* Τα ψυχιατρικά άσυλα της Χίου και της Σύρου έκλεισαν οριστικά λίγο μετά την ίδρυση της "Αποικίας Ψυοπαθών της Λέρου" έχοντας "ξεφορτωθεί" εκεί τους περισσότερους έγκλειστους που κρατούσαν.
10. Ιωάννης Τσιάντης (επιμέλεια), Τα παιδιά του ΠΙΚΠΑ Λέρου, εκδ. Καστανιώτη, 1995.
11. Κώστας Ζώης, "Οι αζήτητοι" [The rejected]: https://vimeo.com/32960558
• Jane Gabriel, "Island of outcasts" [Το νησί των απόβλητων]: https://www.youtube.com/watch?v=qbloZg3PLtg&list=PL7CB3F677112F3989&index=1
• Antonella Pizzamiglio, "Leros. Il mio viaggio" [Λέρος. Το ταξίδι μου]: https://www.antonellapizzamiglio.it/leros_il_mio_viaggio-g631
• Antonella Pizzamiglio, "Leros. Anche il nulla ha un nome" [Λέρος. Ακόμη και το τίποτα έχει ένα όνομα]: https://www.youtube.com/watch?v=KrnasN81BSA / https://www.youtube.com/watch?v=vBlwsVj7bwc
• Alex Majoli, "Leros": https://www.magnumphotos.com/newsroom/leros/
12. Τον όρο "τρελλοδαμαστής" είχε πλάσει ο Γιώργης Ζάρκος όταν βρέθηκε και ο ίδιος έγκλειστος με εισαγγελική εντολή στο "Δαφνί" τη δεκαετία του 1930 και περιέγραψε από τα μέσα, από την πλευρά του εγκλείστου, σε δύο βιβλία του με ωμό ρεαλισμό τις συνθήκες ζωής στο ψυχιατρικό άσυλο. Βλέπε: "Γιώργης Ζάρκος. Ζωντανά πτώματα· η καθημερινή ζωή στο ψυχιατρικό άσυλο"· https://belopoulos.blogspot.com/2017/05/GiorgisZarkos.html
13. Félix Guattari, "Ημερολόγιο Λέρου", ό.π.
14. "Λέρος. Νεκροζώντανοι στο νησί του διαβόλου",(!) περιοδικό "Η τρέλα", 1981. (άρθρο ανυπόγραφο). Ευτοπικό Ψηφιακό Αρχείο: http://archive.eutopia.gr/archive/item/12754?lang=el
15. Η κατάσταση δεν ήταν άθλια μόνο στα ψυχιατρικά άσυλα της εποχής, αλλά και στα "γενικά" άσυλα, στα Άσυλα Ανιάτων, όπως αυτό της Αγιάσου το οποίο συστάθηκε το 1972 για να περιθάλπει κατάκοιτους και ημικατάκοιτους αναπήρους, διανοητικά πάσχοντες και βαριά ψυχωτικούς ασθενείς. Το 1989 ο ποιητής Τάσος Καπερνάρος, που βρέθηκε εκεί επί ένα οκτάμηνο με δυσμενή μετάθεση στο πλαίσιο της στρατιωτικής του θητείας, δημοσίευσε στο λογοτεχνικό περιοδικό "Σχεδία" (το οποίο εξέδιδε ο επίσης ποιητής Χρίστος Ρουμελιωτάκης) ένα άρθρο με τίτλο «Ημέρες και Έργα του Ιδρύματος Κοινωνικής Πρόνοιας Αγιάσου 'Η Θεομήτωρ'». Το κείμενο συνόδευαν φωτογραφίες στις οποίες απεικονίζονται ασθενείς δεμένοι με αλυσίδες, καθηλωμένοι μόνιμα στα κρεβάτια τους, και τετραπληγικοί να προσπαθούν έρποντας να κατέβουν μόνοι τους και αβοήθητοι μια σκάλα δύο ορόφων για να βγουν στο προαύλιο του ιδρύματος. (Παυλίνα Μάρβιν, "Στίχοι αντιμέτωποι με τη νόσο": bookpress.gr) Ανάλογα άρθρα για το άσυλο της Λέσβου θα δημοσιευτούν και τα επόμενα χρόνια (Ελευθεροτυπία, 21/3/1995, "Μια μικρή 'Λέρος' στην Αγιάσο"· Sunday Times, 10/10/1999, "Lunacy has taken over the asylum" κ.τ.λ.)
16. Το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Πέτρας Ολύμπου ήταν το πρώτο ψυχιατρείο που "έκλεισε" το 2004 στο πλαίσιο της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, με την εκκλησία να επαναδιεκδικεί τις εγκαταστάσεις του ιστορικού μοναστηριού.
17. Ο Φράνκο Ροτέλλι (Franco Rotelli, 1942) ήταν μια από τις ηγετικές μορφές της ιταλικής ψυχιατρική μεταρρύθμισης, συνεργάτης και διάδοχος του Φράνκο Μπαζάλια στο Ψυχιατρείο της Τεργέστης. Προς τα τέλη της δεκαετίας 1980, στο πλαίσιο της απόφασης του "Εναλλακτικού Δικτύου στην Ψυχιατρική" [Réseau Alternative à la psychiatrie] να προσφέρει τεχνογνωσία και βοήθεια σε χώρες της Λατινικής Αμερική και της Νότιας Ευρώπης, ο Ροτέλλι συντόνισε τις ομάδες εργαζομένων και εθελοντών της Τεργέστης που παρενέβησαν αρχικά στο Ψυχιατρείο Θεσσαλονίκης (1987) και λίγο αργότερα στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής (Δαφνί) και στο "Θεραπευτήριο Λέρου" (μαζί με ομάδα Ολλανδών). Το "Εναλλακτικό Δίκτυο στην Ψυχιατρική" ιδρύθηκε το 1975 στις Βρυξέλλες με πρωτοβουλία του Μονί Ελκάιμ (Mony Elkaim) και του Φελίξ Γκουατταρί, και φιλοδοξούσε να γίνει μια ελεύθερη ένωση όλων των αντιψυχιατρικών ομάδων και των ομάδων της εναλλακτικής ψυχιατρικής. Η παρέμβασή του στην Ελλάδα, με πρωτοβουλία και εποπτεία του Ροτέλλι, θεωρείται η πιο σημαντική και μακρόχρονη.*
* François Dosse, "Une alternative à la psychiatrie?", στο: Gille Deleuze, Félix Guattari. Biographie crossée, édit. La Découverte, 2009.
18. Félix Guattari, σελ. 48, ό.π.
19. Félix Guattari, σελ. 57, ό.π.
20. Christos Belopoulos, "Στοιχεία για μια μελέτη της ψυχιατρικής στην Ελλάδα", Διπλωματική διατριβή. [Τίτλος πρωτοτύπου: "Psychopathologie et environnement. Éléments pour une étude de la psychiatrie en Grèce", Université Paris VIII, Juin 1977.]
21. Στο ψυχιατρείο της Λέρου υπηρετούσε και μια παλαιότερη ψυχίατρος: η εκρηκτική και μάλλον κάπως άσχετη Καίτη Καρανικόλα, σύζυγος του πρώην δημάρχου του νησιού: "Στο Λακκί, στην πτέρυγα των γυναικών, επεισοδιακή υποδοχή από τη διευθύντρια Καίτη Καρανικόλα και το stuff της. Μιλάνε όλοι μαζί· εκείνη ουρλιάζει ασταμάτητα στο τηλέφωνο. Προσπαθώ όπως όπως να ηρεμήσω την ατμόσφαιρα. Αλλά κάνω το λάθος να προφέρω το όνομα του Φράνκο Ροτέλλι και ξεσπάει επίθεση στους Ιταλούς και τα υπόλοιπα της διεθνούς task force που πρόκειται να φράσουν εδώ σε λίγο καιρό…"
(Φελίξ Γκουατταρί, "Ημερολόγιο Λέρου")
22. Η φωτογράφος Αντονέλλα Πιτζαμίλιο παρουσιάσθηκε στη Λέρο ως δήθεν η Ιταλίδα φίλη του Γιάννη Λουκά και για τέσσερις μέρες φωτογράφιζε κρυφά τους χώρους του ασύλου. Την πέμπτη μέρα αναγκάστηκε να αναχωρήσει εσπευσμένα από το νησί, όταν η ιδιότητά της αποκαλύφθηκε.
23. Christos Belopoulos, ό.π.
24. Ιωάννης Λουκάς, ό.π.
25. Χρήστος Μπελόπουλος, "Προσωρινά αποτελέσματα και εμπόδια υλοποίησης των προγραμμάτων αποασυλοποίησης και αναβάθμισης του Κ.Θ.Λ.", Απρίλιος 1991.
• Την ένταση πυροδοτούσαν και ορισμένα άτομα, μέλη των ομάδων που περιδιάβαιναν τους χώρους του ασύλου, με ύφος πεφωτισμένου ιεραπόστολου στη χώρα των βαρβάρων!
26. Μια συνέντευξη με τον David Cooper : "Δεν υπάρχουν προσωπικά προβλήματα. Όλα τα προβλήματα είναι πολιτικά." - https://belopoulos.blogspot.com/2017/09/DavidCooper-nonpsychiatry.html
Παραθέματα επικεφαλίδων
[a] Raffaele Garofalo, La Criminologie : étude sur la nature du crime et la théorie de la pénalité [Η εγκληματολογία: μελέτη για τη φύση του εγκλήματος και τη θεωρία της καταστολής], p. 156, édit. Félix Alcman, 1890.
BnF: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k76988k
(Πρωτότυπος τίτλος: "Criminologia: studio sul delitto, sulle sue cause e sui mezzi di repressione", 1885.)
[b] Thomas Szasz - Karl Krauss, Αφορισμοί για την ψυχιατρική και την ψυχανάλυση, σελ. 23, Εκδοτική Θεσσαλονίκης, 2007.
[c] Thomas Szasz, Το δεύτερο αμάρτημα, σελ. 110, εκδ. Αβραάμ, 1982.
[d] Μάριος Μαρκίδης, Το μέσα και το έξω. Επιστροφή στη φωλιά του κούκου, σελ.12, εκδ. Έρασμος, 1998.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου