«Ο 'παρανοϊκός' προσπαθεί να πει την αλήθεια του κι εμείς μπορούμε να βρίσκουμε
πάντα κάποιο πολιτικό πυρήνα σ' αυτήν την αλήθεια. (David Cooper)[1]
Ο Φραντς Καρλ Μπύλερ (Franz Karl Bühler), ένας αναγνωρισμένος καλλιτέχνης σιδηρουργός και μετέπειτα ζωγράφος, παρέμεινε έγκλειστος τα τελευταία 42 χρόνια της ζωής του σε ψυχιατρικά ιδρύματα μέχρι τη δολοφονία του το 1940 από τους ναζιστές στον θάλαμο αερίων του κέντρου "ευθανασίας" Γκράφενεκ.[2] & [3]
|
|
Ο Μπύλερ γεννήθηκε το 1866 στο Όφενμπουργκ, μια γερμανική πόλη κοντά στο Στρασβούργο. Μυήθηκε στην καλλιτεχνική σιδηρουργία στο εργαστήρι τού πατέρα του και σπούδασε στη Σχολή Ανωτέρας Επαγγελματικής Κατάρτισης του Μονάχου. Το 1893, αναγνωρισμένος ήδη και βραβευμένος καλλιτέχνης κλήθηκε να διδάξει στη Σχολή Καλλιτεχνικής Χειροτεχνίας του Στρασβούργου. Ως καθηγητής ο Μπύλερ θέλησε να αναδιοργανώσει το εργαστήρι μεταλλοτεχνίας της σχολής εισάγοντας νέα εκπαιδευτικά ήθη βασισμένα στην ατομικότητα και αυτονομία του καλλιτέχνη, τα οποία όμως προσέκρουαν στις αξίες και τους κανόνες ενός συντηρητικού και άτεγκτου εκπαιδευτικού κατεστημένου. Έτσι, τρία χρόνια αργότερα, το 1896, απολύθηκε από τη θέση του "λόγω μη τήρησης των ωραρίων εργασίας και λόγω της εμμονής του στις δικές του εκπαιδευτικές και καλλιτεχνικές πρωτοβουλίας".[4]
Η απόρριψη βιώθηκε άσχημα από τον Μπύλερ. Αδυνατώντας να την επεξεργαστεί και να την ξεπεράσει, πίστεψε ότι σημάδεψε οριστικά και ανεπανόρθωτα την καριέρα του, την κοινωνική του φήμη αλλά και "τη ζωή του συνολικά". Προσπάθησε μάταια και αδέξια να υπερασπίσει τον εαυτό του γράφοντας μια μακροσκελή επιστολή 31 σελίδων προς τον Δήμαρχο και το Δημοτικό Συμβούλιο του Στρασβούργου και όταν η προσπάθεια του απέτυχε, αμύνθηκε στην οδύνη της ματαίωσης και της απώλειας αναπτύσσοντας παρανοϊκές ιδέες: Άρχισε να πιστεύει ότι ο κόσμος τον κοίταζε παράξενα, τον κορόιδευε, τον σχολίαζε και ήθελε το κακό του. Έβλεπε παντού εχθρούς και μετακόμιζε συνεχώς για να τους αποφύγει. Λίγους μήνες μετά, για να γλυτώσει πήρε την απόφαση να φύγει μακριά, στο Αμβούργο, στην άλλη άκρη της Γερμανικής Αυτοκρατορίας. Αλλά και εκεί οι "εχθροί" του συνέχιζαν να τον καταδιώκουν. Αισθάνονταν να τον παρακολουθούν, να τον απειλούν, να τον βρίζουν. Το άγχος τον κατέκλυζε. Λίγους μήνες αργότερα κατά τη διάρκεια μιας "κρίσης πανικού" έπεσε στα παγωμένα νερά ενός καναλιού και οδηγήθηκε σε φρενοκομείο της πόλης. Κρατήθηκε εκεί για λίγες μόνο μέρες και όταν απελευθερώθηκε επέστρεψε στο πατρικό του σπίτι.
|
|
Δεν πέρασε πολύς καιρός και ο πατέρας του για να αποφύγει το "σκάνδαλο", και πιθανώς εξαπατώντας τον, τόν οδήγησε στην ελβετική ψυχιατρική Κλινική Μπράιτεναου. Ο Μπύλερ προσπάθησε επανειλημμένα να δραπετεύσει από την κλινική πιστεύοντας ότι γιατροί και νοσηλευτές σκόπευαν να τον δηλητηριάσουν. Δύο μήνες αργότερα μεταφέρθηκε στο φρενοκομείο Ίλεναου, κοντά στην πόλη Άχερν. Η καχυποψία, οι ιδέες παρακολούθησης και δηλητηρίασης επανεμφανίσθηκαν κι εδώ ακόμη εντονότερες. Ένιωθε ήδη τα συμπτώματα δηλητηρίασης στο σώμα του, πέταγε συχνά το φαγητό που τού έφερναν, απέφευγε τους πάντες και ζούσε απομονωμένος. Άρχισε όμως να ζωγραφίζει, διάβαζε, έγραφε καθημερινά πολλές επιστολές, έπαιζε βιολί και εξακολουθούσε να φτιάχνει σχέδια για το εργαστήρι του πατέρα του. Σταδιακά το διωκτικό παραλήρημα (όπως συμβαίνει συχνά) μεταμορφώθηκε σε μεγαλομανιακό. "Αυτοαποκοαλούνταν Δόκτωρ Φραντς Μπύλερ, ισχυριζόταν ότι η κυβέρνηση τού παραχώρησε ένα δωμάτιο για γραφείο, συνταγογραφούσε όλη μέρα, ασχολιόταν με τη σύσταση μιας 'ψυχο-νομικής υπηρεσας', την οποία έλεγε πως είχε κληθεί να συστήσει ο ίδιος και παρακαλούσε να τον μεταφέρουν σε φυλακή για να συνεχίσει τις μελέτες του εκεί".[5] Το 1900 μεταφέρθηκε σε ένα άλλο φρενοκομείο, στο Ίδρυμα Εμμεντίνγκεν, όπου και παρέμεινε έγκλειστος μέχρι το τέλος της ζωής του, μέχρι τη δολοφονία του από τους ναζί το 1940.
Στο Εμμεντίνγκεν η συμπεριφορά τού Μπύλερ τροποποιήθηκε για μια ακόμη φορά. Έπαψε να εκφράζει ανοιχτά τις διωκτικές ή μεγαλομανιακές του ιδέες, κλείσθηκε οριστικά και αμετάκλητα στον εαυτό του, απομονώθηκε εντελώς από τους άλλους ακόμη και στο επίπεδο της ομιλίας με τον λόγο του να γίνεται ολοένα και πιο κρυπτογραφικός και ακατάληπτος -χωρίς ωστόσο να πάψει να βλέπει με κριτική ματιά τον κόσμο γύρω του, όπως αποδεικνύουν πολλά από τα έργα του. Σε αυτήν την αποσυρμένη κατάσταση τον συνάντησε το 1920 ο ψυχίατρος και ιστορικός τέχνης Χανς Πρίντσχορν, ο οποίος έχει αναλάβει για λογαριασμό της Πανεπιστημιακής Ψυχιατρικής Κλινικής της Χαϊδελβέργης να εμπλουτίσει την αρχική μικρή συλλογή με έργα εγκλείστων ψυχικά πασχόντων που είχε συγκροτήσει ήδη από το 1855 ο Έμιλ Κρέπελιν.[6] «Είναι αδύνατον να συνομιλήσει κανείς μαζί του», γράφει ο Πρίντσχορν στο βιβλίο του "Εικαστικά έργα των ψυχιατρικών ασθενών"[7], «...ήδη από το 1903-1904, είναι μετά βίας σε θέση να διατυπώσει μια πρόταση με νόημα… Επί χρόνια κάθεται μόνος του, ζωγραφίζει, γράφει και παίζει μουσική».
|
|
Ο Πρίντσχορν, ωστόσο, εκτιμούσε ιδιαίτερα τα εικαστικά έργα του Μπύλερ. Ο Μπύλερ (με ψευδώνυμο Franz Pohl) είναι ένας από τους δέκα έγκλειστους καλλιτέχνες που παρουσιάζει εκτενώς στο βιβλίο του [8] και το έργο του "Άγγελος Θανάτου" κοσμούσε την προμετωπίδα του. Ο Πρίντσχορν δεν θεωρούσε ότι τα έργα του Μπύλερ (όπως και οποιουδήποτε άλλου καλλιτέχνη) είχαν άμεση σχέση με την ψυχοπαθολογία του. Γι' αυτόν είχαν μόνο αισθητική αξία, και δεν πίστευε, σε αντίθεση με τους ψυχιάτρους του φρενοκομείου, ότι τα μεταγενέστερα έργα του ήταν λιγότερο σημαντικά από τα πρώτα -ενδεικτικά δήθεν μιας επιδεινούμενης διανοητικής έκπτωσης (υποθετικά) οφειλόμενης στην ασθένειά του (όπως πρεσβεύουν οι θεωρίες της θεσμικής ψυχιατρικής).
Ο Μπύλερ ξεκίνησε την εικαστική του πορεία με προσωπογραφίες και παραστάσεις από τη ζωή των ψυχιατρικών ιδρυμάτων όπου κρατείτο. Αργότερα άρχισε να χρησιμοποιεί και χρώματα και τα θέματά του έγιναν φανταστικά. Προσέθετε επίσης συχνά καλλιγραφικές λεζάντες ή ελλειπτικά κείμενα. Σε μεταγενέστερα έργα του οι μορφές επικαλύπτονται και τα όρια γίνονται λιγότερο σαφή, σαν να ήθελε να κρύψει το περιεχόμενο τους συσκοτίζοντας τα, υποθέτει η Μόνικα Γιάγκφελντ -όπως είχε ήδη "συσκοτίσει", προσθέτουμε, κάνοντας την σχεδόν ακατάληπτη την ομιλία του.
Χρήστος Μπελόπουλος
Συνέχεια: Εικόνες του ψυχιατρείου. Σκίτσα & σχέδια του Franz Karl Bühler ►
--------------------------------
Σχετικές αναρτήσεις:
• Elfriede Lohse-Wächtler, μια εξπρεσιονίστρια ζωγράφος θύμα της ναζιστικής ευγονικής
• Η "οραματική τέχνη" του August Natterer
• Μυστηριώδη όντα και ποιητικά τοπία στη ζωγραφική του Eugen Gabritschevsky
 |
| Φραντς Καρλ Μπύλερ. Χωρίς τίτλο, 1919. |
Σημειώσεις
1. Ντέιβιντ Κούπερ, Η γλώσσα της τρέλας, σελ. 95, εκδ. Ελεύθερος Τύπος.
2. Το Κάστρο του Grafeneck λειτουργούσε από το 1929 ως προτεσταντικό ίδρυμα για ανάπηρα παιδιά. Το 1939 κατασχέθηκε από το ναζιστικό καθεστώς για να μετατραπεί σε κέντρο "ευθανασίας". Κατά τη διάρκεια του 1940 εκτελέστηκαν μόνο σ' αυτό 10-11 χιλιάδες ψυχικά πάσχοντες και ανάπηροι.
3. Εκτός από τους ασθενείς που δολοφονήθηκαν στους θαλάμους αερίων υπήρχαν και χιλιάδες άλλοι που αφέθηκαν να πεθάνουν από υποσιτισμό, όπως συνέβη αργότερα και στην κατεχόμενη Γαλλία όπου εξοντώθηκαν με αυτόν τον τρόπο 40-50 χιλιάδες ψυχικά πάσχοντες (βλέπε, Η 'ήπια εξολόθρευση' των εγκλείστων στα ψυχιατρικά άσυλα της Γαλλίας κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής).
4. Μόνικα Γιάγκφελντ, "Franz Karl Bühler - Ανάμεσα στο σφυρί και το πενάκι". Στο συλλογικό τόμο "Αιτία θανάτου: Ευθανασία - Συλλογή Prinzhorn" που εκδόθηκε με αφορμή την ομώνυμη έκθεση με έργα ψυχικά πασχόντων της Συλλογής Πρίντσχορν στο Μουσείο Μπενάκη το 2011. Εκδόσεις Ίνδικτος.
5. Μόνικα Γιάγκφελντ, ό.π..
 |
| Φραντς Καρλ Μπύλερ (1918) "Δήλωση τιμής" [αυτοπροσωπογραφία] |
* Τόμας Ρέσκε (Thomas Röske), "Η Συλλογή Πρίντσχορν της Χαϊδελβέργης" (από τον συλλογικό τόμο "Αιτία θανάτου: Ευθανασία").
7. Hans Prinzhorn, Bildnerei der geisteskranken : ein beitrag zur psychologie und psychopathologie der gestaltung, 1922.
• Το βιβλίο του Πρίντσχορν (που δυστυχώς δεν μεταφράσθηκε ποτέ στα ελληνικά) επηρέασε σημαντικά την πρωτοποριακή τέχνη του 20ου αιώνα. "Οι σουρεαλιστές, και ειδικά ο Μαξ Ερνστ, προσέδωσαν στο βιβλίο του Πρίντσχορν το κύρος μιας 'Βίβλου' της τέχνης". (Τόμας Ρέσκε)
8. Hans Prinzhorn, "Franz Pohl" (Bildnerei der geisteskranken…): https://archive.org/details/b29816476/page/n315/mode/2up
ΨυχοΑντιΜαχίες - παραφροσύνη και τέχνη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου