«Θέλω να μιλήσω στο όνομα αυτών που δεν έχουν φωνή… Να γράψω γι' αυτούς που είναι αντικείμενα υποψίας και φόβου, για την κοινωνία η οποία, απορροφημένη από τις δουλειές της και την αναζήτηση ευχαρίστησης, έχει ξεχάσει να στοχάζεται αλλά παραμένει πάντα πρόθυμη να μεταχειρίζεται όσους της προκαλούν ανησυχία με παράλογη σκληρότητα και να τους υποβάλει σε θεραπείες ολέθριες.» (Τζων Τόμας Πέρσιβαλ)
 |
| "Θεραπείες" στο Brislington House Asylum (Σκίτσα ενός πρώην εγκλείστου ονόνατι Trophimus Fulljames. 1820-1822) |
Ο Τζων Τόμας Πέρσιβαλ (1803-1876), γόνος αριστοκρατικής οικογένειας και πρώην αξιωματικός του βρετανικού στρατού, παρέμεινε έγκλειστος για τρία χρόνια σε ψυχιατρικά άσυλα της Αγγλίας. Μετά την απελευθέρωσή του έγραψε την αυτοβιογραφία του στην οποία περιέγραφε σε δύο τόμους τη "θεραπευτική" βία και τις ταπεινώσεις που υπέστη μέσα στα φρενοκομεία, αλλά και τη γνώση που απέκτησε για την τρέλα παρατηρώντας τον εαυτό του και τους συγκρατουμένους του, μια γνώση που ο ίδιος θεωρούσε πολύ ανώτερη (και αναμφίβολα ήταν!) από τη γνώση των φρενολόγων που τον "θεράπευαν". Το 1845 μαζί με άλλους πρώην πάσχοντες, συγγενείς εγκλείστων και υποστηρικτές τους ίδρυσε την "Εταιρεία Φίλων των Υποτιθέμενων Φρενοβλαβών" [Alleged Lunatics' Friend Society], της οποίας διετέλεσε επίτιμος γραμματέας για μια εικοσαετία, και αγωνίσθηκε μέχρι το τέλος της ζωής του για τη μεταρρύθμιση των σχετικών με την τρέλα νόμων και για το δικαίωμα των πασχόντων σε μια κατάλληλη θεραπεία με σεβασμό στην προσωπικότητά τους, αποδοχή της διαφορετικότητας και ελευθερία. Το 1961 ο ανθρωπολόγος Γκρέγκορυ Μπέητσον (Gregory Bateson), ιδρυτής της σχολής σκέψης του Πάλο Άλτο (Palo Alto), αναδημοσίευσε προλογίζοντάς την μια συντομευμένη εκδοχή της αυτοβιογραφίας του Πέρσιβαλ.[1]
Οι ιδέες και οι παρατηρήσεις του Πέρσιβαλ για τα αίτια της τρέλας, για το νόημά της, για τις εγγενείς δυνατότητες και τις μεθόδους αυτό-ίασης όλων των πασχόντων, καθώς και οι ριζοσπαστικές μεταρρυθμιστικές προτάσεις του για τον εξανθρωπισμό των φρενοκομείων, αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για πολλούς εναλλακτικούς ψυχοθεραπευτές και ομάδες αυτοβοήθειας μέχρι σήμερα. Ο Μπέητσον είδε στις περιγραφές του Πέρσιβαλ αντιστοιχίες με τη δική του θεωρία της σχιζοφρένειας και την έννοια του "διπλού θεσμού". (βλέπε: "Ο "διπλός δεσμός", βασική έννοια της θεωρίας της σχιζοφρένειας του Gregory Bateson".) Επισήμανε επίσης, όπως και πολλοί άλλοι μετά από αυτόν, την ομοιότητα της αντίληψής του Πέρσιβαλ για την τρέλα με την αντίληψη της "ψυχωτικής κρίσης" από την βρετανική αντιψυχιατρική ως ένα είδος εσωτερικού-μυητικού "ταξιδιού" που αν αφεθεί να εξελιχθεί ανεμπόδιστα σε ένα φιλικό, ειρηνικό και επιτρεπτικό περιβάλλον, μπορεί να οδηγήσει σε μια νέα, περισσότερο ισορροπημένη ψυχική κατάσταση, στην "πραγματική" ψυχική υγεία (που είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από την λεγόμενη "ψυχική υγεία" του αλλοτριωμένου "κανονικού" ανθρώπου, όπως έλεγε ο Ντέιβιντ Κούπερ[2]). Ο Πέρσιβαλ θεωρείται πλέον πρωτοπόρος τού αγώνα για τα δικαιώματα των ψυχασθενών, και η Εταιρεία που συν-ίδρυσε πρόδρομος των κινημάτων των πρώην πασχόντων και των επιβιωσάντων της ψυχιατρικής που εμφανίσθηκαν σε πολλές δυτικές χώρες από τις αρχές της δεκαετίας του 1970.
Ο Τζων Τόμας Πέρσιβαλ ήταν το πέμπτο παιδί του Σπένσερ Πέρσιβαλ, ενός αριστοκράτη δικηγόρου και πολιτικού, ο οποίος έγινε πρωθυπουργός το 1809, και το 1812, όταν ο Τζων Τόμας ήταν εννιά χρονών, δολοφονήθηκε μέσα στο κοινοβούλιο από έναν χρεοκοπημένο επιχειρηματία. Σύντομα, η μητέρα του παντρεύτηκε έναν αξιωματικό του στρατού, τον Χένρυ Γουίλλιαμ Kαρ, γεγονός που ασφαλώς πλήγωσε και θύμωσε τον μικρό Τζων, όπως αποδεικνύει και η προσφώνησή της απλά ως Κυρίας Καρ σε επιστολές που της απηύθυνε πολλά χρόνια αργότερα.[3]
Ο Τζων Τόμας ανατράφηκε μέσα σε ένα περιβάλλον ανέσεων αλλά και δογματικής χριστιανικής ηθικής και πειθαρχίας, και ανέπτυξε έναν κλειστό, άκαμπτο και θρησκόληπτο χαρακτήρα. Σε ηλικία 18 χρόνων κατατάχθηκε στο στρατό, όπου παρέμεινε εννιά χρόνια φθάνοντας στο βαθμό του λοχαγού. Στις αρχές του 1830 παραιτήθηκε για να μην αναγκασθεί, όπως έλεγε, "να κόψει τον λαιμό ενός ανθρώπου" και να γίνει "τυφλό όργανο της εξουσίας". Σχεδίαζε μάλιστα να ασχοληθεί με την πολιτική, αλλά τελικά αποφάσισε να σπουδάσει θεολογία στο Κολλέγιο Μάγκνταλεν της Οξφόρδης (Magdalen College).
Μετά το πρώτο εξάμηνο των σπουδών του εγκατέλειψε την Οξφόρδη και πήγε στη Σκωτία για να μελετήσει μια θρησκευτική κοινότητα της Γλασκώβης ο ιδρυτής της οποίας, ένας ευαγγελιστής κληρικός, πίστευε ότι με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος οι άνθρωποι μπορούν να αποκτήσουν προφητικές ικανότητες και να μιλήσουν σε άγνωστες γλώσσες. Κατά τη διαμονή του στην κοινότητα ο Πέρσιβαλ παρευρέθηκε αρκετές φορές σε σκηνές όπου απλοί άνθρωποι, συνήθως γυναίκες "κατεχόμενες" από το Άγιο Πνεύμα εξέπεμπαν διάφορες προφητείες, συχνά σε γλώσσες εξωτικές. Ο Πέρσιβαλ έβλεπε τις επιδείξεις αυτές με ανάμεικτα συναισθήματα και κριτική διάθεση, αλλά ο "πειρασμός" της αμφιβολίας ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με τις αυστηρές θρησκευτικές του αρχές και την άκαμπτη δογματική του πίστη, του προξενούσε έντονες ενοχές και αύξανε τον φόβο μιας θεϊκής τιμωρίας. Φαίνεται πως τότε ήταν που άρχισε για πρώτη φορά να βλέπει οράματα και να ακούει φωνές.
 |
| André Gill, "Ο τρελός" (1882) |
Στο Μπρίσλινγκτον Χαους ο Πέρσιβαλ υπέστη για αρκετούς μήνες όλη τη βία της ασυλιακής ψυχιατρικής (που, ωστόσο, δεν διαφέρει και πολύ από τη βία της σύγχρονης θεσμικής ψυχιατρικής): Παγωμένα υποχρεωτικά λουτρά, βίαιος εξαναγκασμός κατάποσης διαφόρων φαρμάκων και τροφής, απομόνωση και περιορισμός με ζουρλομανδύα, δέσιμο χειροπόδαρα στο κρεβάτι για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Η εξευτελιστική και βάναυση αυτή αντιμετώπιση, η απόλυτη άρνηση των γιατρών να ενδιαφερθούν και να ακούσουν τις επιθυμίες, τις ανάγκες και τις αντιρρήσεις του, να του εξηγήσουν έστω και στο ελάχιστο τις αποφάσεις τις οποίες έπαιρναν για αυτόν, η αυταρχική δηλαδή άρνησή τους να σεβαστούν την προσωπικότητά του, τον υποκειμενικό του λόγο, και να τον εκλάβουν ως ισότιμο συνομιλητή (που επιπλέον ο Πέρσιβαλ θεωρούσε εντελώς ανάρμοστη για την υψηλή κοινωνική του θέση και καταγωγή)[4] επιδείνωσε ακόμη περισσότερο τη συναισθηματική και πνευματική του σύγχυση. Το παραλήρημα και οι ψευδαισθήσεις του εντάθηκαν, ανέπτυξε μια ιδιωτική γλώσσα, κατασκεύασε μια ψευδοβιογραφία και άρχισε να σκέφτεται να αυτοκτονήσει. Τα πνεύματα (οι "φωνές") του λέγανε να πνιγεί με το μαξιλάρι του, να βαρέσει το κεφάλι του σε πόρτες και σκαλιά, να κατουρήσει στο κρεβάτι του, να πλακωθεί με τους φύλακες. Νόμισε κάποτε ότι ο δροσερός αέρας που αισθανόταν στον λαιμό του ήταν το πνεύμα της αδελφής του που τον παρότρυνε να κάνει διάφορα πράγματα. Ένιωσε τα δάκρυα τού δολοφονημένου πατέρα του να τρέχουν στους ώμους του, και κάποια άλλη φορά πίστεψε ότι ο καπνός που ξεχυνόταν από το τζάκι ήταν το μολυσμένο με κακές σκέψεις πνεύμα του.
Μετά από μερικούς μήνες άρχισε σταδιακά να συνέρχεται χάρις στο διπλό του αγώνα αφενός ενάντια στο ψυχιατρικό σύστημα, αρνούμενος να υποταχθεί και να αφομοιώσει τον αλλοτριωτικό λόγο των ψυχιάτρων· και αφετέρου ενάντια στην ίδια του την τρέλα, αμφισβητώντας τις "φωνές" και τις ψευδαισθήσεις που τον κατέκλυζαν και προσπαθώντας να βρει μια εξήγηση για την προέλευση και το νόημά τους.[5] Συνήθιζε, επίσης, όποτε μπορούσε να κρατά σημειώσεις για τις θεραπείες στις οποίες υποβαλλόταν και για τις σωματικές, ψυχικές και πνευματικές αντιδράσεις που αυτές του προκαλούσαν, τις οποίες χρησιμοποίησε αργότερα γράφοντας την αυτοβιογραφία του.
 |
| Ασθενής στο Μπέντλαμ |
Ο Πέρσιβαλ εξήλθε τελικά από το Τάισχερστ Χάους στις αρχές του 1834, έχοντας πείσει την οικογένειά του ότι μπορούσε να συνεχίσει την ανάρρωσή του κατ' οίκον. Λίγους μήνες μετά παντρεύτηκε την δεκαπεντάχρονη κόρη ενός τυροκόμου -ένας γάμος που η οικογένειά του θεώρησε αντάξιο της κοινωνικής του θέσης-, με την οποία και απέκτησε τα επόμενα χρόνια τέσσερις κόρες.
• • • • •
"Ν’ ακούς τις κατηγόριες του τρελού. Είναι βασιλικός τίτλος!"
(William Blake , "Οι γάμοι του Ουρανού και της Κόλασης")
(William Blake , "Οι γάμοι του Ουρανού και της Κόλασης")
Ο Πέρσιβαλ παράλληλα με την πορεία της αυτοΐασης του ριζοσπαστικοποιήθηκε πολιτικά, γεγονός που δεν διέφυγε της προσοχής των γιατρών του.[6] Το 1835, αποφασισμένος να αγωνιστεί για τη μεταρρύθμιση του ψυχιατρικού συστήματος της Αγγλίας και την προστασία των πασχόντων, επισκέφθηκε το Παρίσι με σκοπό να συζητήσει με τον Ζαν Ετιέν Εσκιρόλ, τον επονομαζόμενο και πατέρα της γαλλικής ψυχιατρικής, τις δυνατότητες και τους τρόπους μεταρρύθμισης και εξανθρωπισμού των φρενοκομείων και των θεραπειών.[7] Κατά τη διάρκεια της εκεί παραμονής του άρχισε να γράφει την αυτοβιογραφία του, η οποία εκδόθηκε τελικά ανώνυμα το 1838 με τον μακροσκελή και επεξηγηματικό των προθέσεων του συγγραφέα τίτλο: "Αφήγηση των θεραπειών που βίωσε ένας τζέντλεμαν κατά τη διάρκεια μιας πνευματικής διαταραχής, με πρόθεση να εξηγήσει τις αιτίες και τη φύση της παραφροσύνης, και να καταγγείλει την παράλογη συμπεριφορά που ακολουθείται ενάντια στους ατυχείς πάσχοντες αυτής της δυστυχίας".[8] Στο βιβλίο ο Πέρσιβαλ περιέγραφε την παιδική και εφηβική του ηλικία, την αυστηρή ανατροφή του, τα γεγονότα που τον οδήγησαν στην τρέλα, τις ακατάλληλες θεραπείες στις οποίες υποβλήθηκε, τις ψυχολογικές πιέσεις των φρενολόγων μέσω της λεγόμενης "ηθικής θεραπείας" και την νοσογόνα ατμόσφαιρα και οργάνωση των ασύλων. Το 1840 δημοσίευσε με το όνομά του αυτή τη φορά και με τον ίδιο τίτλο μια σχεδόν εξολοκλήρου ανανεωμένη και πολύ μεγαλύτερης έκτασης εκδοχή της αυτοβιογραφίας, δίνοντας τώρα περισσότερη έμφαση στις διαδικασίες και μεθόδους ανάρρωσης και αυτοΐασης.[9]
 |
| Ευγένιος Ντελακρουά (1798–1863), "Ο Τάσσο στο άσυλο της Αγίας Άννας στη Φερράρα" (1839) (Λεπτομέρεια) |
Ο Πέρσιβαλ ανέπτυξε επίσης μια έντονη κοινωνικο-πολιτική δραστηριότητα, αφενός βοηθώντας υλικά ή παρεμβαίνοντας υπέρ της απελευθέρωσης συγκεκριμένων εγκλείστων (όπως του Ρίτσαρντ Πατερνόστερ)[10] και αφετέρου γράφοντας επιστολές σε σημαίνοντα πρόσωπα και πολιτικούς (όπως ο Σερ Τζέιμς Γκράχαμ, ο οποίος υπήρξε για κάποια χρόνια Γραμματέας του Υπουργείου Εσωτερικών), στις οποίες περιέγραφε την οικτρή κατάσταση των φρενοκομείων και εξέθετε τις μεταρρυθμιστικές του προτάσεις και τις ριζοσπαστικές απόψεις του για την τρέλα, πολλές από τις οποίες θα γινόντουσαν κτήμα της ψυχιατρικής μόνο πολλές δεκαετίες αργότερα. Σε μια από αυτές γράφει προφητικά: «Νομίζω ότι ένα από τα μυστικά της θεραπείας των ψυχικά πασχόντων θα αποδειχθεί στο μέλλον ότι είναι το δικαίωμα στην έκφραση, με χειρονομίες, λόγια και ξεσπάσματα […] και η ενθάρρυνση με διακριτικότητα της ανάπτυξης […] πνεύματος αυτονομίας και αυτοεκτίμησης. […] Η θεραπεία πολλών μανιακών παρεμποδίζεται από την καταστολή και δεν μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνο δίνοντάς τους την ελευθερία».[11] Σε μια άλλη επιστολή παρατηρεί ότι τα σίδερα στα παράθυρα επιτείνουν τη ζοφερή ατμόσφαιρα των φρενοκομείων, επιδρούν αρνητικά στους πάσχοντες, και θα έπρεπε να αντικατασταθούν από άλλα μέσα. (180 χρόνια μετά, σημειώνουμε, οι σιδεριές εξακολουθούν να βρίσκονται ακόμη και στα παράθυρα ψυχιατρικών κλινικών των γενικών νοσοκομείων και της λεγόμενης "αποασυλοποίησης".) Ο Πέρσιβαλ δημοσιοποίησε συγκεντρωμένες τις επιστολές αυτές σε έναν τόμο το 1846 .[12]
Ένα χρόνο νωρίτερα, το 1845, μαζί με τον Πατερνόστερ πρωτοστάτησαν στη επίσημη σύσταση της Εταιρείας Φίλων των Υποτιθέμενων Φρενοβλαβών, τα αρχικά μέλη της οποίας είχαν αρχίσει, με πρωτοβουλία του Πατερνόστερ, να συναντώνται και να δραστηριοποιούνται από το 1838. Η Εταιρεία έθετε ως στόχο να αγωνιστεί ενάντια στους βίαιους ή καταχρηστικούς εγκλεισμούς, ενάντια στις βάναυσες και ακατάλληλες θεραπείες των φρενολόγων, υπέρ των πολιτικών και ανθρώπινων δικαιωμάτων των πασχόντων και των εγκλείστων, και να απαιτήσει την αλλαγή των νόμων που ρύθμιζαν τη σύλληψη, την κράτηση και τη μεταχείριση τους. Η Εταιρεία, παρόλο που δεν κατόρθωσε ποτέ να έχει πάνω από 60 μέλη, βοήθησε αρκετούς πάσχοντες να αμφισβητήσουν δικαστικά τον εγκλεισμό τους και να διεκδικήσουν τα αφαιρεθέντα ιδιοκτησιακά τους δικαιώματα.[13] Με τις καταγγελίες της για αυθαιρεσίες και καταχρήσεις ανάγκασε επίσης τις αρχές να διενεργήσουν έρευνες σε αρκετά άσυλα εντοπίζοντας τους ενόχους. Το 1859, με πρωτοβουλία ριζοσπαστών βουλευτών, που ήταν μέλη της, πέτυχε τη σύσταση μιας κοινοβουλευτικής επιτροπής που θα ερευνούσε το θέμα των φρενοκομείων και θα πρότεινε τις αναγκαίες αλλαγές. Ο Πέρσιβαλ κλήθηκε να καταθέσει ενώπιον της ως εκπρόσωπος της Εταιρείας, αλλά προς απαγοήτευσή του, όπως και των φίλων του, η επιτροπή δεν πρότεινε τελικά μεταρρυθμίσεις. Τα επόμενα χρόνια η Εταιρεία ατόνησε, και έπαψε να δραστηριοποιείται οριστικά γύρω στο 1863.[14]
Ο Πέρσιβαλ πέθανε το 1876 σε ηλικία 73 χρόνων στο Άσυλο Μάνστερ Χάους του Λονδίνου (Munster House Asylum).
Η "Εταιρεία Φίλων των Υποτιθέμενων Φρενοβλαβών"
Ένα χρόνο νωρίτερα, το 1845, μαζί με τον Πατερνόστερ πρωτοστάτησαν στη επίσημη σύσταση της Εταιρείας Φίλων των Υποτιθέμενων Φρενοβλαβών, τα αρχικά μέλη της οποίας είχαν αρχίσει, με πρωτοβουλία του Πατερνόστερ, να συναντώνται και να δραστηριοποιούνται από το 1838. Η Εταιρεία έθετε ως στόχο να αγωνιστεί ενάντια στους βίαιους ή καταχρηστικούς εγκλεισμούς, ενάντια στις βάναυσες και ακατάλληλες θεραπείες των φρενολόγων, υπέρ των πολιτικών και ανθρώπινων δικαιωμάτων των πασχόντων και των εγκλείστων, και να απαιτήσει την αλλαγή των νόμων που ρύθμιζαν τη σύλληψη, την κράτηση και τη μεταχείριση τους. Η Εταιρεία, παρόλο που δεν κατόρθωσε ποτέ να έχει πάνω από 60 μέλη, βοήθησε αρκετούς πάσχοντες να αμφισβητήσουν δικαστικά τον εγκλεισμό τους και να διεκδικήσουν τα αφαιρεθέντα ιδιοκτησιακά τους δικαιώματα.[13] Με τις καταγγελίες της για αυθαιρεσίες και καταχρήσεις ανάγκασε επίσης τις αρχές να διενεργήσουν έρευνες σε αρκετά άσυλα εντοπίζοντας τους ενόχους. Το 1859, με πρωτοβουλία ριζοσπαστών βουλευτών, που ήταν μέλη της, πέτυχε τη σύσταση μιας κοινοβουλευτικής επιτροπής που θα ερευνούσε το θέμα των φρενοκομείων και θα πρότεινε τις αναγκαίες αλλαγές. Ο Πέρσιβαλ κλήθηκε να καταθέσει ενώπιον της ως εκπρόσωπος της Εταιρείας, αλλά προς απαγοήτευσή του, όπως και των φίλων του, η επιτροπή δεν πρότεινε τελικά μεταρρυθμίσεις. Τα επόμενα χρόνια η Εταιρεία ατόνησε, και έπαψε να δραστηριοποιείται οριστικά γύρω στο 1863.[14]
Ο Πέρσιβαλ πέθανε το 1876 σε ηλικία 73 χρόνων στο Άσυλο Μάνστερ Χάους του Λονδίνου (Munster House Asylum).
 |
| Γουίλλιαμ Χόγκαρθ , "Το φρενοκομείο" (1735. |
Η κληρονομιά του Πέρσιβαλ
«Πολλοί άνθρωποι βρίσκονται έγκλειστοι ως τρελοί μόνο και μόνο επειδή οι άλλοι δεν τους καταλαβαίνουν, και παραμένουν έγκλειστοι επειδή εξακολουθούν να μην τους καταλαβαίνουν.[…] Εξαιτίας όλων αυτών που περνά [ο τρελός] χωρίς να μπορεί να τα δεχθεί ούτε να τα καταλάβει, συμπεριφέρεται παράξενα. Αν όμως βρισκόταν σε ένα πραγματικά ήρεμο και ειρηνικό περιβάλλον, αν αισθανόταν ασφάλεια, θα μπορούσε να ξαναβρεί ττην αυτοσυνείδησή του…»
Η αξία της αυτοβιογραφίας και του αγώνα του Πέρσιβαλ δεν βρίσκεται μόνο στην καταγγελία της βίας του ψυχιατρικού συστήματος και στις ριζοσπαστικές μεταρρυθμιστικές του προτάσεις (πολλές από τις οποίες δεν έχουν ακόμη και σήμερα πραγματοποιηθεί), αλλά και στην βασιζόμενη στη δική του εμπειρία διαρκής εμμονή του στην δυνατότητα αυτοΐασης όλων των πασχόντων -μια δυνατότητα που υποστήριξε σχεδόν 150 χρόνια αργότερα η αντιψυχιατρική, και υποστηρίζουν σήμερα τα ριζοσπαστικά κινήματα αυτοβοήθειας των ψυχικά πασχόντων και των επιζώντων της ψυχιατρικής (αλλά και κάποιοι σύγχρονοι ψυχίατροι όπως ο βουδιστικής ιδεολογίας Έντουαρντ Ποντβόλ [15])
Προϋπόθεση για να ξεκινήσει η διαδικασία της αυτοΐασης και να μπορέσει να ολοκληρωθεί είναι να αμφισβητήσει πρώτα ο ίδιος ο πάσχων τον αλλοτριωτικό λόγο της ψυχιατρικής, να αρνηθεί ότι είναι τρελός, "ψυχικά ασθενής". Όπως παρατηρεί η Μωντ Μαννονί[16] παραπέμποντας στον Μπέητσον, ο Πέρσιβαλ περιγράφει τη σχέση γιατρού-ασθενή σαν μια διαμάχη κατά τη διάρκεια της οποίας ο ένας από τους δύο συνδιαλεγόμενους βρίσκεται πάντα σε θέση ακύρωσης. Δεν υπάρχει καμιά δυνατότητα συνύπαρξης· τα λόγια και οι πράξεις που παρεκκλίνουν από την "κανονικότητα" τιμωρούνται με παγωμένα λουτρά, με φάρμακα, περιορισμό και ακινητοποίηση. Οι βίαιες παρεμβάσεις των "θεραπευτών" αναστέλλουν έτσι βίαια τη φυσιολογική εξέλιξη τής παραληρηματικής διαδικασίας, εκμηδενίζοντας τις όποιες δυνατότητες μιας αυθόρμητης ανάρρωσης.
Χρειάζεται, επίσης, ένα περιβάλλον "ήρεμο και ειρηνικό", όπου ο ψυχικά πάσχων μπορεί να νιώσει ασφαλής από τους τρομερούς εσωτερικούς του φόβους και από τις εξωτερικές πιέσεις και παρεμβάσεις που τους επαυξάνουν. Ένα περιβάλλον που θα τον βοηθήσει να ξεκινήσει μια διαδικασία αυτό-παρατήρησης, να εντοπίσει τις αιτίες που τον οδήγησαν στην κατάσταση που βιώνει, να ανακαλύψει το κρυφό, μεταφορικό νόημα των ψευδαισθήσεων και των παραληρημάτων του. Ο ίδιος ο Πέρσιβαλ εντόπιζε τις πηγές της δικής του τρέλας στην οικογένεια του και στην αυστηρή συντηρητική του διαπαιδαγώγηση που δεν του έδινε το δικαίωμα στην αμφιβολία και την αμφισβήτηση, εμποδίζοντας, όπως θα έλεγε ο Ντέιβιντ Κούπερ ("Ο θάνατος της οικογένειας"), την πρόσβασή του στην αυτονομία.
Η εμπειρία του βιώματος που ο Πέρσιβαλ, όπως και άλλοι σχιζοφρενείς περιγράφουν στις αυτοβιογραφίες τους, παρομοιάζεται από τον Μπέητσον με μια μυστική λυτρωτική εμπειρία, μια μυητική τελετουργία: η επιστροφή στη φυσιολογική ζωή επιτυγχάνεται διαμέσου μιας μορφής συμβολικού θανάτου και αναγέννησης. Το αποτέλεσμα είναι η κατάκτηση μιας γνώσης που δεν θα κατέχουν ποτέ αυτοί που δεν έχουν πραγματοποιήσει αυτό το "ταξίδι".
«Από τη στιγμή που έχει κλεισθεί στην ψύχωσή του», γράφει ο Γκέγκορυ Μπέητσον (1961), «ο ασθενής έχει έναν δρόμο να διανύσει. Έχει κατά κάποιο τρόπο ξεκινήσει ένα ταξίδι που δεν θα πάρει τέλος παρά μόνον με την επιστροφή του στον φυσιολογικό κόσμο, όπου επανέρχεται με ιδέες [και αντιλήψεις] διαφορετικές από αυτές των ανθρώπων που ποτέ δεν έκαναν αυτό το ταξίδι. Από τη στιγμή που θα ξεκινήσει η σχιζοφρενική κρίση μοιάζει να ακολουθεί μια εξέλιξη με την ίδια ακρίβεια όπως μια ιεροτελεστία μύησης -θάνατος και αναγέννηση-, κρίση στην οποία ο "νεόφυτος" μπορεί να έχει συρθεί εξαιτίας της οικογενειακής του ζωής ή από τυχαίες περιστάσεις, αλλά από τη στιγμή που αυτή εκδηλωθεί η εξέλιξή της καθοδηγείται πλέον από ενδογενείς διαδικασίες. Σ' αυτή την κλινική εικόνα μια αυθόρμητη ανάρρωση δεν έχει τίποτα το εκπληκτικό: είναι μόνον ο φυσικός επίλογος της διαδικασίας. Αυτό αντιθέτως που ζητά εξήγηση, είναι γιατί πολλοί δεν επανέρχονται από αυτά τα "ταξίδια". Μήπως είναι, επειδή αυτοί έρχονται αντιμέτωποι στην οικογένειά τους ή κατά τη διάρκεια της θεραπείας τους με συνθήκες τόσο λίγο κατάλληλες ή τόσο αφόρητες που ακόμη και η πιο πλούσια ψευδαισθησιακή εμπειρία να μην μπορεί να τους σώσει;».[17]
© Χρήστος Μπελόπουλος
---------------------
Σχετικές αναρτήσεις:
• Σαμανισμός και τρέλα. Αποσπάσματα από το βιβλίο του Roger Gentis "Πίσω από τα τείχη του ασύλου"
• Ποιός είναι τρελός; Ποιός είναι ο "σχιζοφρενής"; Μια συνέντευξη με τον Ronald Laing
• Ο Φρενίατρος" του Machado de Assis και το "αντι-φρενολογικό" (αντι-ψυχιατρικό) κίνημα του 19ου αιώνα
Σημειώσεις και παραπομπές
1. Gregory Bateson (Ed.), Perceval's narrative: A patient's account of his psychosis, 1830-1832 ['Η αφήγηση του Πέρσιβαλ: Περιγραφή και εξήγηση της ψύχωσής του από έναν πάσχοντα, 1830-1832']. Stanford University Press, 1961.
Γαλλική έκδοση: "Perceval le fou. Autobiographie d'un schizophrène" (1975).
2. David Cooper, "Τί είναι η σχιζοφρένεια;": https://belopoulos.blogspot.com/2019/06/David-Cooper-what-is-schizophrenia.html
3. Hugh Gault, "An expert by experience". The psychologist, Vol. 21. May 2008.
4. «Από την αρχή μέχρι το τέλος της κράτησής μου», γράφει ο Πέρσιβαλ, «το προσωπικό συμπεριφερόταν λες και το σώμα μου, η ψυχή και το πνεύμα μου να ήταν ολότελα παραδομένα στην δικαιοδοσία τους για να προκαλέσουν τα ολέθρια αποτελέσματά τους… Θέλω να πω ότι ποτέ δεν μου είπαν κάνουμε αυτό ή το άλλο, θεωρούμε σκόπιμο να χορηγήσουμε αυτό ή εκείνο το φάρμακο με αυτόν ή τον άλλο τρόπο. Ποτέ δεν με ρώτησαν: "Έχετε κάποια επιθυμία; Προτιμάτε κάποια πράγματα; Έχετε αντιρρήσεις για το ένα ή το άλλο;" Ήμουν δεμένος σε ένα κρεβάτι. Το απαίσιο φαγητό και τα φάρμακα μπήγονταν στο λαιμό μου ή από την αντίθετη κατεύθυνση. Η θέλησή μου, οι επιθυμίες μου, τα πράγματα που μου προκαλούσαν απέχθεια, οι συνήθειές μου, οι ευαισθησίες μου, οι προτιμήσεις μου, οι ανάγκες μου δεν λαμβάνονταν ούτε καν υπόψη, δεν υπολογίζονταν. […] Άνθρωποι ολόγυρά μου με εξέταζαν, με επιτηρούσαν, επέλεγαν, κανόνιζαν, και τελικά η βία ήταν το τελευταίο μέσο που χρησιμοποιούσαν ενάντια μου.»*
* (Διαπιστώνει κανείς διαβάζοντας αυτό το κείμενο, που γράφτηκε 180 χρόνια πριν, πόσα λίγα πράγματα έχουν αλλάξει μέχρι σήμερα στην νοοτροπία των ψυχιάτρων και στον τρόπο που αντιμετωπίζονται οι ψυχικά πάσχοντες μέσα στα περισσότερα ψυχιατρεία, δημόσια και ιδιωτικά.)
5. Η διαπίστωση ότι πολλές από τις "προφητείες" που έλεγαν οι φωνές δεν πραγματοποιούνταν ποτέ ή ότι οι προτροπές τους συχνά ήταν αντιφατικές τού επέτρεψε να αποστασιοποιηθεί σταδιακά, να τις αμφισβητήσει και να προσπαθήσει να τις ερμηνεύσει. Η έκφραση των "φρενοβλαβών" γράφει ο Πέρσιβαλ δεν κυριολεκτεί πάντα καθώς στην ομιλία τους παρεισφρέουν εικονικά και ποιητικά στοιχεία, μεταφορές που εκλαμβάνονται από το περιβάλλον του, αλλά και από τον ίδιο τον πάσχοντα ως κυριολεκτικός λόγος. (Θέση που θα διατυπωθεί ξανά σχεδόν 150 χρόνια αργότερα από τον Ρόναλντ Λαινγκ και τον Ντέιβιντ Κούπερ).
Ο Περσιβαλ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι όταν οι φωνές, για παράδειγμα, του λέγανε να πνιγεί με το μαξιλάρι του, αυτό ήταν μια έμμεση αναφορά στην κατάπνιξη των προσωπικών του συναισθημάτων θλίψης και αγανάκτησης. Όταν του λέγανε ότι δεν βρίσκεται στην Αγγλία, αυτό σήμαινε ότι ο τρόπος που του συμπεριφερόταν στο άσυλο ήταν αντάξιος της χώρας και των αξιών της, κ.ο.κ. Ερμηνείες που μας παραπέμπουν στην "Ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής" του Σίγκμουντ Φρόυντ και στην μεταγενέστερη έννοια του ασυνειδήτου.
6. Ένας από τους γιατρούς του έγραψε κάποτε μια επιστολή προς τον τότε Υπουργό Εσωτερικών πληροφορώντας τον ότι ο Πέρσιβαλ έχει εγκαταλείψει τις συντηρητικές πολιτικές ιδέες της οικογένειάς του και έχει γίνει φανατικός ριζοσπάστης. Και αυτό μόνο, κατέληγε, δικαιολογούσε τη συνέχιση της κράτησής του στο φρενοκομείο (μια ακόμη επιβεβαίωση της διαχρονικής σχέσης της ψυχιατρικής, από τα γεννοφάσκια της, με την κρατική εξουσία και την καταστολή). Αργότερα, οι μυστικές υπηρεσίες παρακολουθούσαν όλες τις δραστηριότητες του Πέρσιβαλ υπέρ των δικαιωμάτων των πασχόντων και των φτωχών.*
* (Robert Holtom, "‘The Attorney General of Her Majesty’s lunatics’ - An early campaigner for mental health patients". Hastings Independent, 3/5/2019.
Η εντός εισαγωγικών φράση στον τίτλο τού άρθρου του Holtom προέρχεται από την ομιλία του Πέρσιβαλ ενώπιον της ειδικής κοινοβουλευτικής επιτροπής του 1859, όπου παρουσιάστηκε ως υπερασπιστής των δικαιωμάτων όλων των τρελών, ως "ο Γενικός Επίτροπος όλων των τρελών της Αυτού Μεγαλειότητάς του", όπως δήλωσε με αρκετή δόση ειρωνείας.)
7. Richard Hunter & Ida Macalpine, "John Thomas Perceval (1803-1876) Patient and Reformer". Medical History, vol. 6, iss. 4 (October 1962), pp. 391-395. DOI: https://doi.org/10.1017/S0025727300027745
8. John Thomas Perceval, A narrative of the treatment experienced by a gentleman during a state of mental derangement; designed to explain the causes and the nature of insanity, and to expose the injudicious conduct pursued towards many unfortunate sufferers under that calamity, 1838 και 1840 (Google books).
9. Οι λεπτομερείς περιγραφές από τον Πέρσιβαλ της τρέλας και των αντιδράσεων που προκαλούσαν στους πάσχοντες οι λεγόμενες "θεραπείες" των φρενιάτρων δεν πέρασαν απαρατήρητες από τον ιατρικό κόσμο της Βρετανίας: Το 1841 για παράδειγμα η ιατρική επιθεώρηση British and Foreign Medical Review (vol. XI) υπογραμμίζοντας τη διδακτική αξία των δύο βιβλίων του Πέρσιβαλ συνιστούσε την ανάγνωσή τους σε όλους τους γιατρούς που ασχολούνταν με την φροντίδα των "παραφρόνων".*
* Biographisches Archiv der Psychiatrie: "Perceval, John Thomas": https://www.biapsy.de/index.php/de/9-biographien-a-z/263-perceval-john-thomas.
10. Dale Peterson, A Mad People’s History of Madness, p.93, University of Pittsburgh Press, 1982.
10. Dale Peterson, A Mad People’s History of Madness, p.93, University of Pittsburgh Press, 1982.
• Ο Ρίτσαρντ Πατερνόστερ (Richard Paternoster), ένας ριζοσπάστης, πρώην υπάλληλος της Εταιρείας των Ανατολικών Ινδιών, κλείστηκε με απαίτηση του χειρουργού πατέρα του στο Κένσινγκτον Χάους (Kensington House), ένα ιδιωτικό ψυχιατρικό άσυλο του Λονδίνου, εξαιτίας μιας οικονομικής διαφοράς που είχε μαζί του και με τον γαμβρό του.
Ο Πατερνόστερ παρέμεινε έγκλειστος στο Κένσινγκτον για 41 ημέρες, οπότε και απελευθερώθηκε με διοικητική απόφαση. Το επόμενο διάστημα, βασιζόμενος στις σημειώσεις που κρατούσε κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού του και σε μαρτυρίες εγκλείστων άλλων φρενοκομείων, έγραψε μια σειρά άρθρων για την κατάσταση των φρενοκομείων στη λονδρέζικη εφημερίδα The Satirist, τα οποία και εξέδωσε το 1841 σε έναν τόμο με τίτλο "The madhouse system". (Wellcome Library ) Κατέφυγε επίσης, με τη βοήθεια της Εταιρείας, στα δικαστήρια ζητώντας αποζημίωση από τον διευθυντή του Κένσινγκτον Χάους, τον πατέρα του και τον γαμπρό, την οποία και τελικά κέρδισε.
Μια λεπτομερή περιγραφή του βίαιου και καταχρηστικού εγκλεισμού του και του αγώνα που έδωσε για να ελευθερωθεί περιλαμβάνεται στο βιβλίο "Inconvenient People: Lunacy, Liberty, and the Mad-Doctors in England" της Sarah Wise (2013).
11. Richard Hunter & Ida Macalpine… (σημ. 5).
12. John Thomas Perceval, Letters to the Right Honourable Sir James Graham, Bart., and to other noblemen and gentlemen, upon the reform of the law affecting the treatment of persons alleged to be of unsound mind, 1846. (Google books) Το βιβλίο επανεκδόθηκε το 2010.
13. Ανάμεσα σε αυτούς που βοηθληθηκαν από την Εταιρεία ήταν και οι Άρθουρ Λέτζεντ Πηρς , Έντουαρντ Πέιτμαν και Τζέιν Μπράιτ.
• Ο Άρθουρ Λέτζεντ Πηρς (Arthur Legent Pearce), ένας πρώην χειρουργός κρατούμενος στο άσυλο Μπέντλαμ (Bedlam) μετά από μια απόπειρα δολοφονίας της γυναίκας του, επειδή πίστευε ότι τον απατούσε και ήθελε να τον δηλητηριάσει. (The Tablet, 24 October 1840 ) Το 1851, ο Πέρσιβαλ δημοσίευσε έναν τόμο με ποιήματα του Πηρς ("Poems by a prisoner in Bethlehem") ελπίζοντας ότι με τα χρήματα που θα συγκεντρώνονταν από τις πωλήσεις του βιβλίου θα μπορούσαν να βελτιωθούν οι συνθήκες κράτησης του στο άσυλο.
• Ο Έντουαρντ Πέιτμαν (Edward Peithmann) ήταν ένας Γερμανός καθηγητής που κλείσθηκε στο φρενοκομείο Μπέθλεμ (Bethlem Hospital) για 14 χρόνια όταν προσπάθησε να συναντήσει τον πρίγκιπα Άλμπερτ. Ο Πέρσιβαλ κατόρθωσε να τον απελευθερώσει το 1854 και τον πήρε κοντά του. Αλλά ο Πέιτμαν ύστερα από λίγο προσπάθησε και πάλι να έρθει σε επαφή με τον πρίγκιπα με αποτέλεσμα να βρεθεί ξανά έγκλειστος στο άσυλο. Ο Πέρσιβαλ τον ελευθέρωσε και πάλι και τον συνόδεψε αυτή τη φορά στην Γερμανία.
• Η Τζέιν Μπράιτ (Jane Bright), κόρη αριστοκρατών, είχε γοητευθεί από έναν γιατρό, ο οποίος αφού της έφαγε το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας της και την άφησε έγκυο, την εγκατέλειψε. Αμέσως μετά τη γέννηση του παιδιού, τα αδέλφια της την έκλεισαν σε φρενοκομείο, αν και δεν παρουσίαζε καμιά πνευματική διαταραχή, για να βάλουν χέρι στα εναπομείναντα περιουσιακά της στοιχεία. (Την εποχή εκείνη πολλές γυναίκες βρίσκονταν έγκλειστες στα άσυλα με αίτημα των γονέων ή των συζύγων τους μόνο και μόνο επειδή παρενέβαιναν τους ηθικούς και οικογενειακούς κανόνες.) Η Μπράιτ ελευθερώθηκε με παρέμβαση της Εταιρείας, οι δικηγόροι της οποίας τη βοήθησαν να ξανακερδίσει δικαστικά ό,τι είχε απομείνει από την περιουσία της.
14. Για ένα πλήρες ιστορικό της ίδρυσης, των αιτημάτων και των δραστηριοτήτων της Εταιρείας βλέπε:
- Nicholas Hervey, "Advocacy or folly: the Alleged Lunatics' Friend Society, 1845-63". Med Hist. 1986 Jul; 30(3): 245–275.
- Nick Hervey, "The Alleged Lunatics’ Friend Society and the history of User Involvement": https://www.kcl.ac.uk/scwru/swhn/2016/hervey26jan16.pdf
15. Edward Podvoll, Recovering sanity: a compassionate approach of the understanding and treatment of psychosis, 2003.
16. Maud Mannoni, Le psychiatre, son 'fou' et la psychanalyse, édit. Du Seuil, 1970.
17. Το απόσπασμα αναπαραγάγει, προσυπογράφοντάς το, και ο Roland Laing (1967), στο βιβλίο του "Η πολιτική της εμπειρίας και το πουλί του παραδείσου" (εκδ. Καστανιώτη, 1977).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου