«Διασκεδάζουν τους τρελούς με παραστάσεις και χορούς, δεν τους αφήνουν, ωστόσο, ελεύθερους. Πάει να πει, ότι όλα αυτά είναι ανοησίες…»
(Άντον Τσέχωφ) [1]
 |
| (Εικ. 1.) Ζοζέ Μπελόν (José Belon) Η χοροεσπερίδα των τρελών γυναικών την ημέρα της μεσοσαρακοστής στο άσυλο της Σαλπετριέρης, 1889 |
Το "θεραπευτικό άσυλο" και η "ηθική θεραπεία"
Από τα μέσα περίπου του 18ου αιώνα και κυρίως μετά τη Γαλλική Επανάσταση, με την επικράτηση των ιδεών του διαφωτισμού και την ανάπτυξη του φιλανθρωπικού κινήματος ξεκίνησε σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης και στη Βόρεια Αμερική μια προσπάθεια εξανθρωπισμού των χώρων εγκλεισμού των "παραφρόνων" (των ασύλων-φυλακών) παράλληλα με την ιατρικοποίηση της τρέλας. Οι βάρβαρες πρακτικές (το αλυσόδεμα, οι σωματικές τιμωρίες, οι ξυλοδαρμοί, η χρόνια και συχνά εφ' όρου ζωής απομόνωση) περιορίστηκαν ή αντικαταστάθηκαν με νέες κατασταλτικές τεχνικές (π.χ.: "στροβιλιζόμενο κάθισμα", "ηρεμιστική πολυθρόνα", "σχοινιά καθήλωσης", "ζουρλομανδύες"[2]), που τώρα όμως παρουσιάζονταν όχι ως μέσα βίαιης επιβολής και τιμωρίας αλλά ως δήθεν "ιατρικές θεραπείες" επιστημονικά τεκμηριωμένες όπως θα λέγαμε σήμερα, ικανές να ηρεμήσουν εν ανάγκη τους ανήσυχους παράφρονες μέσω της επίδρασης που θα μπορούσαν (υποτίθεται) να έχουν (σύμφωνα με τις ευφάνταστες θεωρίες της εποχής) σε διάφορους φυσιολογικούς μηχανισμούς –όπως ακριβώς και οι σημερινοί ψυχίατροι δικαιολογούν την χρήση των ψυχοφαρμάκων με την αστήρικτη ψευδο-επιστημονική θεωρία της "χημικής ανισορροπίας". (βλέπε: "Ο μύθος της χημικής ίασης")
Παράλληλα, οι μεταρρυθμιστές "φρενίατροι" (οι ψυχίατροι των ασύλων των αρχών του 19ου αιώνος) πίστευαν ότι θα μπορούσαν να περισπάσουν τους έγκλειστους από την τρέλα τους, από τις σκέψεις και τα αρνητικά τους συναισθήματα, προσφέροντάς τους ψυχαγωγικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες (περιπάτους, γυμναστική, συλλογικά παιχνίδια, αναγνώσεις επιλεγμένων κειμένων, ζωγραφική, μουσική, θεατρικές παραστάσεις, χορούς…), αλλά και συστηματική εργασία, εξατομικευμένες συζητήσεις και συμβουλές. Αυτό το μείγμα ήπιων και καταναγκαστικών πρακτικών, "όπου συνυπήρχαν το καλό και το κακό, ο σαδισμός και η φιλανθρωπική αγγελικότητα"[3], έγινε γνωστό με τον αμφισβητήσιμο όρο "ηθική θεραπεία" (traitement moral).[4] Στόχος ήταν να πεισθούν οι παράφρονες, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, να συμμορφωθούν με τους κανόνες του ασύλου και της κοινωνίας, να αποδεχτούν τελικά την "αρρώστια" και το λάθος τους υποτασσόμενοι στην αυθεντία και την "αλήθεια" του γιατρού-πατέρα.
Σύμβολο των νέων ιδεών και των μεταρρυθμιστικών προθέσεων (που στην Μεγάλη Βρετανία έλαβαν νέα ώθηση μετά την αποκάλυψη της περίπτωσης Νόρρις το 1814) έγινε η θρυλούμενη "χειρονομία του Πινέλ", η "απελευθέρωση" των αλυσοδεμένων εγκλείστων "παραφρόνων" στο άσυλο της Μπισέτρ[5] λίγο μετά το ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης – γενέθλιος μύθος της ψυχιατρικής που επινόησε σαράντα χρόνια αργότερα ο γιος του Σιπιόν Πινέλ[6] και απεικόνισαν σε πίνακές τους, σε δοξαστικές φανταστικές αναπαραστάσεις, ο Σάρλ-Λουί Μυλλέρ το 1849 κατόπιν παραγγελίας της Ιατρικής Ακαδημίας (βλέπε: "Ο Πινέλ απελευθερώνει τους τρελούς από τις αλυσίδες τους το 1792") και ο Τoνύ Ρομπέρ Φλερύ το 1876 (βλέπε: "Ο Φιλίπ Πινέλ απελευθερώνει από της αλυσίδες τους τις παράφρονες της Σαλπετριέρης").
Ωστόσο, καθώς ο αριθμός των εγκλείστων στα φρενοκομεία και τα άσυλα καθ' όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα αυξανόταν δραματικά, οι καταναγκαστικές πρακτικές, παλιές και νέες, βάρβαρες ή "εξανθρωπισμένες" εξακολούθησαν να είναι κυρίαρχες. Οι ήπιες ("ψυχοθεραπευτικές") τεχνικές της ηθικής θεραπείας κατέληξαν να προσφέρονταν ως προνόμιο – που μπορούσε να αφαιρεθεί ανά πάσα στιγμή λόγω "κακής συμπεριφοράς" – μόνον σε έναν μικρό και επιλεγμένο αριθμό εγκλείστων, υπάκουων και συνεργάσιμων. Κάποιες από αυτές όμως, όπως οι χοροί των τρελών", προβάλλονταν συστηματικά προς τα έξω δημιουργώντας μια ψευδή εντύπωση προόδου, εξανθρωπισμού και επιτυχούς ελέγχου της τρέλας. Το "θεραπευτικό άσυλο" του 19ου αιώνα μπορεί να αποδείχθηκε τελικά ουτοπία ή φενάκη, όπως και οι μετέπειτα μεταμορφώσεις του μέχρι σήμερα, αλλά η "ψευδοεπιστήμη της ψυχιατρικής" (Τόμας Σαζ) που γεννήθηκε μαζί με αυτό, μέσα σ' αυτό, ρίζωσε για καλά στις δυτικές κοινωνίες.
 |
| (Εικ. 2.) Κάθριν Ντρέικ (Katharine Drake) "Η χοροεσπερίδα των τρελών", ~1850 |
Οι χοροί των τρελών
Στους "χορούς των τρελών" (ονομασία που δόθηκε από τον τύπο της εποχής) συμμετείχε, όπως προαναφέρθηκε, μόνον ένας πολύ περιορισμένος αριθμός επιλεγμένων "παρουσιάσιμων" εγκλείστων (στο χορό της Σαλπετριέρης, για παράδειγμα συμμετείχαν το πολύ 150 ασθενείς την εποχή που το άσυλο "φιλοξενούσε" πάνω από 6.500), ενώ παρευρίσκονταν ως θεατές πολυάριθμοι προσκεκλημένοι από την "καλή κοινωνία", δημοσιογράφοι και καλλιτέχνες, κάποιοι από τους οποίους μας άφησαν πολύτιμες γραπτές ή εικαστικές περιγραφές, άλλοτε θετικές και άλλοτε αρνητικές, των συμβάντων.
Μια από τις παλαιότερες μαρτυρίες προέρχεται από ένα κείμενο του 1812 που μας πληροφορεί ότι στο φρενοκομείο της Σαρεντόν (στα περίχωρα του Παρισιού), την ίδια εποχή που ο έγκλειστος σε αυτό Μαρκήσιος Ντε Σαντ οργάνωνε θεατρικές παραστάσεις με ηθοποιούς συγκρατούμενους του, διεξαγόταν κάθε Πέμπτη μια χοροεσπερίδα στην οποία συμμετείχαν από κοινού άνδρες και γυναίκες έγκλειστοι –προς μεγάλη αγανάκτηση και αποδοκιμασία του γράφοντος για τον οποίο τέτοιοι "χωρίς προηγούμενο παραλογισμοί" δεν μπορεί παρά να έχουν ολέθριες συνέπειες στην ψυχική ηρεμία των παραφρόνων "και ιδιαίτερα των γυναικών".[7]
Αντίθετα, μερικές δεκαετίες αργότερα ο Τσαρλς Ντίκενς περιέγραψε με υπέρμετρο ενθουσιασμό και επιδοκιμασία (στο άρθρο του "Ένας παράξενος χορός γύρω από ένα παράξενο δένδρο" που δημοσιεύτηκε τον Ιανουάριο του 1852 στο περιοδικό που εξέδιδε) τον ετήσιο χορό που δινόταν την δεύτερη ημέρα των Χριστουγέννων στο φρενοκομείο του Αγίου Λουκά του Λονδίνου (St Luke's Hospital for Lunatics) και αντιπαρέθετε την πολιτισμένη ατμόσφαιρα που επικρατούσε στην αίθουσα χορού με την βαρβαρότητα των παλαιότερων ασύλων, όπως το διαβόητο Μπέντλαμ όπου οι παράφρονες διαβιούσαν άπραγοι, γυμνοί και αλυσοδεμένοι μέσα σε άθλια ανήλια κελιά.[8] (Bedlam: Η αλυσόδεση ενός παράφρονα)
Παρόμοια θετική στάση υιοθέτησε και η Κάθριν Ντρέικ (Katharine Drake) στη λιθογραφία της που αναπαριστά τον "χορό των τρελών" το 1848 στο άσυλο του Σόμερσετ της Νοτιοδυτικής Αγγλίας, (βλέπουμε, άλλωστε, την επιγραφή "Harmony" πάνω αριστερά στην εικόνα) [εικ. 2], όπως και οι καλλιτέχνες που εικονογράφησαν τα άρθρα που περιέγραφαν τον χορό (επ' ευκαιρία της αποπεράτωσης ενός νέου κτηρίου) στο "Άσυλο Παραφρόνων" της Νήσου Μπλάκγουελ της Νέας Υόρκης τον Νοέμβριο του 1865. (Δημοσιεύτηκαν τον Δεκέμβριο του ιδίου έτους στα αμερικανικά περιοδικά Frank Leslie's Illustrated Newspaper [εικ. 3] και Harper's Weekly [εικ. 6].)
 |
| (Εικ. 3) Η χοροεσπερίδα των τρελών στο ψυχιατρικό άσυλο της νήσου Μπλακγουέλ (Frank Leslie's Illustrated Newspaper, 1865) |
Ο χορός των τρελών γυναικών της Σαλπετριέρης
Ωστόσο, ο πιο διάσημος χορός των τρελών είναι, ίσως, "ο χορός των τρελών γυναικών" που καθιέρωσε στις αρχές της δεκαετίας του 1880 στο φρενοκομείο της Σαλπετριέρης (που ήταν τότε ένα φρενοκομείο αποκλειστικά για γυναίκες) ο μεγάλος Γάλλος νευρολόγος και "ειδικός" στο θέμα της "υστερίας" Ζαν-Μαρτέν Σαρκό, στην κλινική του οποίου μαθήτευσε για μερικούς μήνες και ο Σίγκμουντ Φρόυντ. Ο χορός διεξαγόταν μια φορά τον χρόνο, την ημέρα της μεσοσαρακοστής και ήταν για το Παρίσι ένα πολυαναμενόμενο σημαντικό κοσμικό γεγονός. Πολυάριθμοι προσκεκλημένοι έρχονταν για να δουν από κοντά τις τρελές της Σαλπετριέρης και κυρίως τις διάσημες "υστερικές" της κλινικής του Σαρκό να παρελαύνουν και να χορεύουν ντυμένες με πολύχρωμα φανταχτερά αποκριάτικα κοστούμια, πολλά από τα οποία τα είχαν οι ίδιες εμπνευστεί και κατασκευάσει τις προηγούμενες ημέρες [9]
Ο χορός διεξαγόταν σε δύο αίθουσες.[10] Σε μια αίθουσα, στην οποία ως ορχήστρα υπήρχε ένα και μοναδικό πιάνο, γινόταν ο λεγόμενος "μικρός χορός" στον οποίο συμμετείχαν τρόφιμες κάτω των 16 χρόνων διανοητικά καθυστερημένες ή επιληπτικές. Σε διπλανή αίθουσα, όπου συγκεντρωνόταν όλοι οι προσκεκλημένοι, διεξαγόταν ο "μεγάλος χορός", ο περίφημος "χορός των υστερικών". Παρευρίσκονταν εκεί ο Σαρκό, ο συνεργάτης του Πιέρ Ζανέ, οι υπόλοιποι γιατροί του ιδρύματος και αρκετές νοσοκόμες έτοιμες να επέμβουν κατευναστικά αν χρειαζόταν.
Οι "τρελές" έμπαιναν στην ήδη γεμάτη από κόσμο αίθουσα εν πομπή [εικ. 7] έχοντας επικεφαλής τις "βεντέτες της Σαλπετριέρης", τις νεαρές έγκλειστες γυναίκες που ο Σαρκό παρουσίαζε και υπνώτιζε στις εβδομαδιαίες διαλέξεις-παραστάσεις του μπροστά σε ένα ποικιλόμορφο κοινό φοιτητών, διανοουμένων, καλλιτεχνών και αργόσχολων, για να αποδείξει ότι η ύπνωση μπορούσε (όπως νόμιζε) να καταστείλει αλλά και να προκαλέσει τα "συμπτώματα" της υστερίας.[11] Ανάμεσά τους, ασφαλώς, η Μπλανς Βιττμάν (Blanche Wittman), η αγαπημένη ασθενής-πειραματόζωο του που την βλέπουμε και στον διάσημο πίνακα του Αντρέ Μπρουιγιέ "Ένα κλινικό μάθημα στη Σαλπετριέρη" να πέφτει, έχοντας ήδη υπνωτισθεί από τον Σαρκό, στα χέρια τού βοηθού του Ζοζέφ Μπαμπίνσκι. [12]
 |
| (Εικ. 4.) Πωλ-Εζέν Μεσπλές (Paul-Eugène Mesplès) Η χοροεσπερίδα των τρελών γυναικών στο άσυλο της Σαλπετριέρης, 1887 |
Οι γνώμες των συγχρόνων για τους χορούς των τρελών ήταν μοιρασμένες. Ορισμένοι γιατροί επεσήμαιναν τις θετικές επιπτώσεις που είχε στην ψυχική κατάσταση των "παραφρόνων" η συμμετοχή τους σ' αυτούς. Οι κρίσεις, για παράδειγμα, των "υστερικών" γυναικών που είχαν επιλεγεί για να συμμετάσχουν στη χοροεσπερίδα της Σαλπετριέρης, μας λέει κάποιος Δόκτωρ Φρεντέ[13], μειώνονταν σημαντικά και οι ασθενείς γίνονταν περισσότερο υπάκουες και συνεργάσιμες όχι μόνον τις εβδομάδες που προηγούνταν της χοροεσπερίδας αλλά και αρκετό καιρό μετά. Άλλοι, ωστόσο, στέκονταν περισσότερο στις αρνητικές συνέπειες που θα μπορούσε να έχει η μη επιλογή, ή υπογράμμιζαν με επικριτική διάθεση το γεγονός ότι κάποιες ασθενείς έπεφταν σε κρίση κατά τη διάρκεια της χοροεσπερίδας και οι νοσοκόμες αναγκάζονταν να τις οδηγήσουν εσπευσμένα στο ιατρείο ή "στα κρεβάτια τους όπως ήταν ντυμένες με τα αποκριάτικα κοστούμια τους".[14]
Κι αν για μερικούς, όπως ο Ντίκενς, οι χοροί των τρελών συμβόλιζαν την μεγάλη πρόοδο και τον εξανθρωπισμό της ψυχιατρικής κατά τον 19ο αιώνα, για άλλους δεν ήταν παρά μια απατηλή βιτρίνα ή μια ανοησία όπως λέει ο Αντρέι Εφίμιτς, ο γιατρός του φρενοκομείου στην νουβέλα "Ο θάλαμος αρ. 6" του Τσέχωφ. Δεν ήταν μόνο το γεγονός ότι ο χορός, η συμμετοχή ή όχι στο χορό, ήταν ένα επιπλέον μέσο πειθάρχησης, εξαναγκασμού και συνδιαλλαγής στα χέρια νοσοκόμων και γιατρών. Για τους επικριτές "οι χοροί των τρελών" όπου η τρέλα εκτίθονταν σε κοινή θέα ήταν, κυρίως, ένα απαράδεκτο γκροτέσκο θέαμα που προσφερόταν για να διασκεδάσει τους αργόσχολους της καλής κοινωνίας και τους φίλους των γιατρών, ένας τόπος γελοιοποίησης και χλευασμού, όπως σημειώνει με αγανάκτηση σε επιστολή της το 1892 προς τον διευθυντή του Ασύλου Παραφρόνων του Σερ η σύζυγος ενός εγκλείστου[15], και ταυτόχρονα μια ευκαιρία για να προπαγανδίσει το άσυλο "την πειθαρχική εξουσία του επί των τροφίμων του, καθώς και την ικανότητά του να ελέγχει τις ανυπότακτες δυνάμεις του σεξ και της τρέλας", σχολιάζει ο Άντριου Σκαλ.[16]
Μια από τις πιο απαξιωτικές μαρτυρίες που έχουμε για ένα χορό τρελών είναι αυτή του γαλλο-βρετανού δημοσιογράφου Κλεμάν Μπετρί-Μαριότ, ο οποίος το 1902 εγκλείσθηκε για 57 ημέρες στο φρενοκομείο της Σαρεντόν κατηγορούμενος για ζηλοτυπία από την γυναίκα του και τον ψυχίατρο συνεργό της.[17] Σε μια μίζερη αίθουσα με χλωμό φως, γράφει, κάποιοι λίγοι παράφρονες κουνιούνται στον ρυθμό ενός πιάνου. Οι περισσότερες τρελές κάθονται σε σειρές πάγκων σιωπηλές και ανέκφραστες, κάποιες ψιθυρίζοντας συνέχεια χωρίς να απευθύνονται σε κανέναν, κάποιες χορεύουν παράξενα με βλέμμα χαμένο… "Θλιβερό θέαμα ενός μακάβριου χορού."[18] Παρόμοια ατμόσφαιρα αποπνέει και η λιθογραφία "Χορός σε τρελοκομείο"(1917) του Τζωρτζ Μπέλοους George Bellows στην οποία αναπαριστάται ο χορός των τρελών το 1907 στο Άσυλο Παραφρόνων του Οχάιο. [εικ. 5]
 |
| (Εικ. 5.) Τζωρτζ Μπέλοους "Χορός σε τρελοκομείο", 1917. |
Οι "χοροί των τρελών", με την μορφή που περιγράψαμε, στα περισσότερα άσυλα έπαψαν ουσιαστικά να υπάρχουν στις αρχές του 20ου αιώνα. Σημειώνουμε, ωστόσο, τον "χορό των ασθενών" που διοργανώθηκε τον Μάρτιο του 1964 στο "Δρομοκαΐτειο Θεραπευτήριο", κατά τα πρότυπα των χοροεσπερίδων του 19ου αιώνα, στον οποίο συμμετείχαν 120 ασθενείς και παραευρίσκονταν ως προσκεκλημένοι, μεταξύ πολλών άλλων, ο Σπύρος Μελάς και ο Δημήτρης Ψαθάς.[19]
Χρήστος Μπελόπουλος
Επιμέλεια: Ντίνος Χατζηαθανασίου
Σχετικές αναρτήσεις:
• "Ο φρενίατρος" του Ζοακίμ Μαρία Μασάντου ντε Ασσίς και η αντι-φρενιατρική λογοτεχνία του 19ου αιώνα
• James (William) Norris, ένας παράφρων Αμερικανός στο φρενοκομείο Μπέντλαμ
• Η εξέγερση των τρελών στο άσυλο της Μπισέτρ στα τέλη του 19ου αιώνα
Σημειώσεις
1. Άντον Τσέχωφ, Ο θάλαμος αρ. 6, σελ. 44, εκδ. Γκοβόστη, 2012.
2. Στον "ηρεμιστή" ή "ηρεμιστική καρέκλα" ο ασθενής δενόταν χειροπόδαρα και το κεφάλι ακινητοποιούταν μέσα σε έναν μηχανισμό αδιαπέραστο στον ήχο και το φως. Στη "στροβιλιζόμενη μηχανή" ο ασθενής περιστρεφόταν με αυξανόμενη ταχύτητα γύρω από έναν κατακόρυφο άξονα δεμένος σε ένα κάθισμα ή σε ένα κρεβάτι, και με τα "σχοινιά καθήλωσης" ακινητοποιούταν με δυο σχοινιά τεντωμένα, το ένα ανάμεσα στους τοίχους, το άλλο ανάμεσα στο δάπεδο και το ταβάνι και εξανάγκαζαν να στέκεται όρθιος με τα χέρια απλωμένα σε σχήμα σταυρού. Η εφευρετικότητα των μεταρρυθμιστών φρενιάτρων σ' αυτόν τον τομέα αποδείχθηκε αστέρευτη. Αρκετές από τις κατασταλτικές αυτές επινοήσεις περιέγραφε στο βιβλίο του Traité sur l'aliénation mentale et sur les hospices des aliénés (1826) ο Βέλγος φρενίατρος Joseph Guislain, "πατέρας" της βελγικής ψυχιατρικής.
|
|
|
3. Pierre Morel, Jean-Pierre Bourgeron, Elisabeth Roudinesco: Πέρα από το συνειδητό - Εικονογραφημένη ιστορία της ψυχιατρικής και της ψυχανάλυσης [Au delà du conscient - Histoire illustre de la psychiatrie et de la psychanalyse, 2000], σελ. 36, εκδ. Εξάντας, 2004.
4. Ήπιες τεχνικές της ηθικής θεραπείας υιοθετήθηκαν για κάποιο διάστημα και από τα δύο πρώτα ελληνικά φρενοκομεία, από το Φρενοκομείο της Κέρκυρας αρχικά (που ιδρύθηκε το 1838 από τους Άγγλους) και αργότερα, προς το τέλος του 19ου αιώνα, από το Δρομακαΐτειο Φρενοκομείο της Αθήνας.
(Βαγγέλης Καραμανωλάκης, "Το Δρομοκαΐτειο Φρενοκομείο: 1887-1903 - όψεις της εγκατάστασης ενός ιδρυματικού θεσμού", Μνήμων, τομ. 20, 1998. Doi: http://dx.doi.org/10.12681/mnimon.666)
5. Στο άσυλο της Μπισέτρ οι έγκλειστοι ήταν άνδρες και στο άσυλο της Σαλπετριέρης γυναίκες. Ο Πινέλ τοποθετήθηκε στο πρώτο το 1792 και στο δεύτερο το 1795.
6. Claude Quétel, Histoire de la folie: De l'Antiquité à nos jours, p. 250, édit. Talladier, 2012.
7. Hippolyte de Colins, "Notice sur l’établissement consacré au traitement de l’aliénation mentale, établi à Charenton près de Paris", 1812. (Αναφέρεται από τον Claude Quétel: "Histoire de la folie: De l'Antiquité à nos jours", p. 340, ό.π.)
8. Sander L. Gilman, Seeing the Insane, p. 148-150, University of Nebraska Press, 1996.
9. ▪ Le Courrier Français, 11 Avril, 1886: "Le bal des Incohérents…" Bibliothèque nationale de France.:
▪Dr. Frédet, "Un Bal à la Salpêtrière", Bulletin historique et scientifique de l'Auvergne, 1889. Bibliothèque nationale de France.
10. ▪ Le Matin, 21 Mars 1884: "Le bal des folles. Une grande fête a la Salpêtrière". Bibliothèque Nationale de France.
▪Άρθρο της συγγραφέως και ηθοποιού Γκαμπριέλα Ζαπόλσκα (Gabriela Zapolska), που δημοσιεύτηκε στην πολωνική εφημερίδα Kurier Warszawski και περιέγραφε τον χορό της Σαλπετριέρης το 1889 (μεταφρασμένα αποσπάσματα στα γαλλικά στον ιστότοπο Seine & Vistule ). (Αναφέρεται από τον Gérard de Cortanze: "Le bal des folles", Historia.)
11. Σήμερα βέβαια γνωρίζουμε ότι όλα αυτά ήταν ένα θέατρο, μια εξαπάτηση ή "μια φάρσα", όπως σημείωνε ένας σύγχρονος του Σαρκό οξυδερκής παρατηρητής (Claude Quétel, "Histoire de la folie…", p. 409, ό.π.).
12. Την ατμόσφαιρα που επικρατούσε στο φρενοκομείο και τον χορό της Σαλπετριέρης την εποχή του Σαρκό επιχείρησε να αναπαραστήσει η Βικτωρία Μας στο μυθιστόρημά της "Ο χορός των τρελών γυναικών" (εκδ. Ωκεανός, 2020) και η Μελανί Λωράν στην ομώνυμη φεμινιστική ταινία της (IMDb).
13. Dr. Frédet, "Un Bal à la Salpêtrière", ό.π.
14. L' Univers, 21 mars 1891: "Lettre du Dr Armand Desprès, chirurgien de l’hôpital de la Charité". Bibliothèque nationale de France.
15. Claude Quétel, "Histoire de la folie…", p. 341, ό.π.
16. Andrew Scull, Τρέλα - μια μικρή εισαγωγή [Madness - a very short introduction], σελ. 70, εκδ. Οξύ, 2024.
17. Oscar Martínez Azumendi, "Periodistas y reporteros gráficos como agentes de cambio en psiquiatría. Imágenes-denuncia para el recuerdo [Οι δημοσιογράφοι και οι φωτορεπόρτερ ως παράγοντες αλλαγής στην ψυχιατρική. Εικόνες καταγγελιών που πρέπει να θυμάστε]". Revista de la Asociación Española de Neuropsiquiatría, vol. XXV, nº 96, 2005. ResearchGate.
18. Clément Bertie-Marriott, Moderne lettre de cachet, 2005.
(Αναφέρεται από τον Claude Quétel, "Histoire de la folie…", p. 341, ό.π.)
19. Μαρία Φαφαλιού, Ιερά Οδός 343 - Μαρτυρίες από το Δρομοκαΐτειο, σελ. 261, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2018.
ΨυχοΑντιΜαχίες
Σελίδες από την ιστορία της τρέλας και της ψυχιατρικής
 |
| Κριτική ψυχιατρική - Κριτική ψυχολογία Εναλλακτικά μοντέλα προσέγγισης της τρέλας και της ψυχικής οδύνης |
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου